Opis dialektów polskich | Dialekt małopolski | Sieradzkie | Historia regionu | Lututów

Lututów – dzieje wsi

Alina Kępińska

Na współczesnej mapie uwzględniającej województwo sieradzkie w II połowie XVI w. duże miasteczko szlacheckie Lutułtów leży w powiecie wieluńskim tuż przy północnej granicy z ówczesnym powiatem sieradzkim (Rutkowski (red), 1998). To dzisiejszy Lututów, duża wieś gminna w powiecie wieruszowskim, województwie łódzkim. Jej dzieje sięgają już wczesnego średniowiecza. Warto w całości przytoczyć hasło Lututów ze słownika Nazwy miejscowe Polski, bo na podstawie dokumentów są w nim ustalone najdawniejsze zapisy tej nazwy i jej ewolucja: „Lututów, wś, dawniej mto, sier., gm. Lututów, 12,5 km na płd.-zach. od Złoczewa: Oppidi … Luthuldisthat 1406 SHGWiel 107; Lutholtow 1509 Matr IV/1, nr 508; Lutolthow 1511.12 VisitGN 390; Lutholthow 1511-23 ŁLB II 156; Lutultow 1552, Lutolthow 1563 ŹDz XIII 296, 310; Lututów 1827 Tabella I 275; Lututów, os., Lututów, kol. 1877 Zin I 342; Lututów, os., przedtem mko 1884 SG V 493; Lututów, os. i folw. 1901 Przew I 336; Lututów, os. m., Lututów Poduchowny, kol. 1921 Sk II 128; Lututów, Lututów Poduchowny, dwie wsi 1952bUW 106; Lututów, -towa, lututowski 1977 UN 52, 17; gw. Lututuf, -ova, lututosk’i. – Postać n. z początku XV w. Lutuldisthat, pochodzi od niem. N. os. Lutold, używanej w rycerskim rodzie Wieruszów, por. Lutolt, Lütold Brech II 219 + -stadt ‘miasto’. W wyniku polonizacji n. m. przybrała postać Lutoltów (n. z suf. –ów). Późniejsza postać Lututów powstała wskutek przejścia pochylonego o > u  oraz uproszczenia grupy spółgłoskowej lt > t. Człon odróżniający w n. zestawionej od przym. Poduchowny, wskazujący na rodzaj własności. Lit.: SHGWiel 107; Nieckula, -ov- 121; RymNmiat 135; RospSEMiG 196; Miasta polskie w tysiącleciu II 51.” (Rymut (red.) 2005: 247; rozwiązanie skrótów na końcu artykułu).

Lututów to miejscowość założona przez Lutolda z rodu Wieruszów, „przybyłego na ziemie polskie z terenów śląskich w XIV wieku” (Związek 2007: 44), a nazwa w obecnej postaci Lututów funkcjonuje już w pierwszej połowie XIX wieku. Założycielowi miejscowość zawdzięcza również herb, mianowicie białego kozła na niebieskim tle; był to herb rodowy Lutolda (Olejnik, 1971: 48-49).
 
Na początku XV wieku król Władysław Jagiełło erygował tu miasto. Za datę nadania praw miejskich przyjmuje się rok 1406, bo wówczas Lututów występuje jako miasto w dokumencie erekcyjnym lututowskiej parafii (Olejnik, 1971: 48). „Od pierwszej połowy XVI w. Lututów był miastem o zdecydowanie rolniczej strukturze i przypominał pod każdym względem wieś. Mieszkańcy Lututowa niewiele się różnili od pańszczyźnianych chłopów” (Bednarek, 2004: 8). Zaraza, wojny szwedzkie, przemarsze wojska przyczyniły się do ruiny miasteczka. „W dokumentach z początku XVIII wieku mówi się o Lututowie już wyłącznie jako o wsi” (Bednarek, 2004: 9).
W wyniku II rozbioru Polski w 1793 r. Lututów wraz z całą ziemią wieluńską znalazł się w zaborze pruskim, w nowej prowincji pruskiej, nazwanej Prusami Południowymi, zaś po upadku Księstwa Warszawskiego – w granicach „Królestwa Polskiego, w województwie kaliskim, obwodzie wieluńskim, powiecie ostrzeszowskim. W 1827 r. Lututów był dużą wsią, miał 98 domów i 563 mieszkańców” (Olejnik 2002: 8). Kilkuletnie starania dziedzica Stanisława Biernackiego doprowadziły do zmiany – dzięki postanowieniu Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego z 7 marca 1843 r. – statusu dotychczasowej wsi Lututów na miasto V rzędu, czyli najmniejsze (Olejnik 2002: 14). W początkowym okresie istnienia nowego miasta ustalono, że cotygodniowe targi będą się odbywać w poniedziałki, wyznaczono także terminy 10 jarmarków w ciągu roku. „Tym, co wyróżniało Lututów od otaczających go wsi, była skala osadnictwa żydowskiego charakterystyczna raczej dla ośrodków miejskich. Domeną ludności żydowskiej był przede wszystkim handel i rzemiosło” (Olejnik 2002: 16).
Erygowane ponownie w 1843 r. miasto jednak nie przetrwało i miejscowość utraciła ponownie prawa miejskie już w 1870 roku. „Lata, kiedy Lututów był miastem to okres, w którym wystąpiły szczególnie niekorzystne sploty przyczyn wywierających ujemne skutki na procesy demograficzne. Były to klęski nieurodzaju i głodu (1846-1848) oraz epidemie chorób zakaźnych, szczególnie cholery (1852), zbierające obfite żniwo” (Olejnik 2002: 26).
 
{SierF089: Krzyż powstańczy, za: Ruszkowski 2000: 157} {połączyć z następnym akapitem}
W czasie powstania styczniowego „w dniu 15 czerwca 1863 r. pod Lututowem uległ całkowitemu rozbiciu 120-osobowy oddział kosynierów, dowodzony przez Antoniego Korotyńskiego. Zabito 64 powstańców, 46 ciężko raniono. (…) Na miejscu bitwy (pomiędzy wsią Piaski a Lututowem, po zach. stronie szosy) ustawiono krzyż i głazy z objaśniającymi napisami”. (Ruszkowski 2000: 157).
 
Od roku 1844, kiedy namiestnik Królestwa Polskiego zezwolił na warunkowe osiedlenie się Żydów w Lututowie, zmieniała się struktura ludnościowa miejscowości, np. w roku 1909 w Lututowie zamieszkiwało 889 osób ludności nieżydowskiej, a 1111 ludności żydowskiej, zaś w 1939 roku liczbę ludności żydowskiej „szacuje się na 1600 osób” (Bednarek 2004: 32). Na początku 1941 r. Niemcy utworzyli getto żydowskie w pobliżu lututowskiego kościoła. Do likwidacji getta przystąpiono w sierpniu 1942 r., jego mieszkańców wywieziono do obozu zbornego w Wieluniu lub bezpośrednio do obozu zagłady w Chełmnie, i wymordowano (Bednarek 2004: 33-34). W 2010 r. w rynku wmurowano tablicę poświęconą „pamięci gminy żydowskiej w Lututowie, istniejącej w latach ok. 1650-1942, unicestwionej podczas holokaustu”. Jest tu również miejsce upamiętnienia „mieszkańców gminy Lututów poległych, zamordowanych, zaginionych, prześladowanych”, a także głazy upamiętniające mieszkańców, którzy zginęli w Katyniu.
 
Do zabytków Lututowa należy murowany pałac, którego budowa została rozpoczęta w 1934 r. przez dziedziców Marię i Wojciecha Kurnatowskich, a zakończona już po wojnie, z zamiarem lokalizacji w budynku szkoły średniej. Obecnie mieści się tu Zespół Szkół Rolniczych. Pałac stoi w przedwojennym parku. Obok niego znajdują się budynki podworskie, w tym zabytkowy klasycystyczny spichlerz z XVIII w., z drzwiami z wykutą datą 1792.
 
Parafia w Lututowie była erygowana już w 1406 roku, ale obecny kościół pw. św. św. Piotra i Pawła, trójnawowy, w stylu romańsko-mauretańskim, z dwiema wieżami został zbudowany w latach 1910-1917. Jest to sanktuarium Matki Bożej, Pani Lututowskiej. Na tablicy przy wejściu kościoła czytamy, że klejnot parafii stanowi obraz Matki Bożej z 1699 r., nazywany „Pani Lututowska”. „Czczona jest jako „Matka Boża Uzdrowienie Chorych”. Wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem jest namalowany na płótnie”.
W Lututowie znajduje się kilka kapliczek i krzyży przydrożnych i przydomowych, o które mieszkańcy dbają. Krzyżują się tu trasy corocznych pielgrzymek do sanktuarium Matki Boskiej Częstochowskiej, a lututowianie chętnie goszczą pielgrzymów.
 
Opracowano na podstawie:
Jan Jerzy Bednarek, 2004, Szkic dziejów Lututowa 1405-1945, Lututów.
Tadeusz Olejnik, 1971, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej, Łódź.
Tadeusz Olejnik, 2002, Lututów. Erygowanie miasta i jego dzieje (1841-1870), Wieluń.
Henryk Rutkowski (red.), 1998, Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, pod red. Stanisława Trawkowskiego, t. 5. Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku, oprac. Krzysztof Chłapowski, Anna Dunin-Wąsowiczowa, Stefan K. Kuczyński, Kazimierz Pacuski, Elżbieta Rutkowska, Stanisław Trawkowski, Małgorzata Wilska, Warszawa, cz. 1. Mapy, plany, cz. 2. Komentarz, indeksy.
Andrzej Ruszkowski, 2000, Sieradz i okolice. Przewodnik turystyczny, Sieradz.
Kazimierz Rymut (red.), 2005, Nazwy miejscowe Polski. Historia. Pochodzenie. Zmiany, t. 6. L – Ma, Kraków.
Rozwiązanie skrótów z powyższego dzieła:
KW – Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, obejmujący dokumenta tak już drukowane, jak dotąd nie ogłoszone, sięgające do roku 1444, t. I-X, Warszawa-Poznań 1982-1993.
ŁLB – Jana Łaskiego arcybiskuba gnieźnieńskiego Liber beneficiorum archidioeciis Gnesnensis,. Wyd. J.n Łukowski, J. Korytkowski, I-II, Gniezno 1880-1881.
Miasta polskie w tysiącleciu – Miasta polskie w tysiącleciu, pod red. S. Pazyry, t. 2, Warszawa 1967
MpPerRw – Mappa szczegulna województwa kaliskiego zrządzona z innych wielu mapp mieyscowych tak dawniey iak i pozney odrysowanych tudzież goscincowich y niewątpliwych wiadomości, wszystko reguł geograficznych y obserwacyi astronomicznych przez K. de Perthées. [Paris 1804].
RospSEMiG – Stanisław Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984.
RymNmiat – Kazimierz Rymut, Nazwy miast Polski, Wrocław 1980.
SG – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego. I-XV. Warszawa 1880-1902.
Tabella – Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności. I-II, Warszawa 1827.
UN – Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych. Pod red. W. Taszyckiego. 1-197, 1963-1972.
ŹDz – Źródła dziejowe. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym: XII-XIII: Polska XVI wieku… I-II. Wielkopolska. Wyd. A. Pawiński, Warszawa 1883,
Jan Związek, 2007, Przeszłość kościelna Lututowa, [w:] Sześć wieków Lututowa. Studia i materiały, pod red. Tadeusza Olejnika, Wieluń, s. 31-86.
oraz materiały uzyskane w Gminnym Ośrodku Kultury w Lututowie
 
Fotografie: Alina Kępińska
  
 
 
 

 

 
ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS