6.2. Definicja stylizacji gwarowej i jej zakres

 

Termin stylizacja językowa stosuje się najczęściej na określenie każdego sposobu stylizowania wypowiedzi na inny. Jest to rodzaj swoistej gry językowej, która polega na zderzeniu różnych sposobów mówienia w tej samej wypowiedzi w określonym celu. Podstawową funkcją stylizacji jest zaznaczenie dystansu nadawcy tekstu wobec stylu obcego. Stylizacja stanowi swoisty komentarz do danej odmiany języka czy konwencji stylistycznej. Może być wyrazem uznania dla pewnego stylu (np. naśladowanie pewnej odmiany języka w celu zwiększenia realizmu wypowiedzi, oddania kolorytu epoki czy środowiska) lub przeciwnie – sposobem ośmieszenia go (parodia, pastisz, trawestacja).

Dialektyzacja to jeden z najczęstszych (obok archaizacji) rodzajów stylizacji. Polega na przywoływaniu chłopskiego sposobu mówienia, czyli na celowym wprowadzaniu elementów gwar ludowych (dialektyzmów) do utworu literackiego, zwłaszcza do dialogów, charakteryzujących bohaterów chłopskich, jak i – na ogół w mniejszym zakresie – do narracji.

Służy ona charakterystyce bohaterów, środowiska społecznego oraz odtworzeniu kolorytu lokalnego, np. w Chłopach Władysława Reymonta czy w utworach Kazimierza Tetmajera.

Stylizowanie wypowiedzi niektórych bohaterów danego utworu na gwarę, czyli stylizacja idywidualizująca jest często dodatkowym środkiem charakterystyki postaci, jej umysłowości, poglądów i aspiracji. W literaturze mamy także przykłady pewnego typu stylizacji gwarowej – ukazania języka ludzi pochodzących ze wsi, którzy znaleźli pracę w mieście i starają się mówić polszczyzną ogólną, wyzbywając się gwary. Doskonałym przykładem uchwycenia charakterystycznych cech języka osób wyzbywających się gwary i starających się mówić jak najbardziej poprawnie jest np. w Lalce język lokaja Wokulskiego, który cechuje przesadna poprawność językowa, a mianowicie w obawie przed gwarową wymową typu zaba, cas na miejscu s c z dz stosuje spółgłoski dziąsłowe sz, ż, cz, dż (tzw. szadzenie), por. - Ja nicz. Ino, proszę pana, stróż chce, ale nie śmi prosić, żeby pan pofatygował się i potrzymał mu dzieczko do krztu. (...)- To może by mnie pan teraż podarował sztary szurdut, bo jakże ja będę na krzcinach?.. (..) - Bo ja chciałbym, proszę pana, akszamitny kołmirz.

 

W literaturze, m.in. pozytywizmu, są także przykłady ukazania odrębności języka całej grupy, środowiska, stanu. Świetny przykład charakterystyki języka grupy bohaterów reprezentujących całe wiejskie środowisko drobnoszlacheckie zawiera Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Autorka umiejętnie rekonstruuje język środowiska szlachty zaściankowej, ukazuje przestarzałe słownictwo, zwłaszcza dawne latynizmy, drobnoszlacheckie formuły grzecznościowe i konwersacyjne, np. przy powitaniu Justyny: Bardzo jestem kontenty i najuniżeniej dziękuję, że otrzymać mogłem tę promocję, której tak często sąsiedzi moje doświadczają. Ten nalot archaizacyjny podkreśla istotną cechę całego środowiska szlachty zaściankowej – wierność starym obyczajom i tradycjom.

Czasami stylizacja gwarowa – wprowadzone do utworu literackiego elementy gwarowe – pełni funkcje parodystyczne lub tworzy efekt groteski (np. Wesele w Atomicach Mrożka, Szewcy Witkacego).

Dialektyzacja może obejmować cały utwór (np. Na skalnym Podhalu Kazimierza Tetmajera) lub występować tylko w jego częściach – zazwyczaj w partiach dialogowych. Gdy stylizacja zmierza do maksymalnego zbliżenia się do wzorca – określonej gwary ludowej, wówczas mówimy o dialektyzacji całościowej, a gdy wprowadza się do utworu tylko wybrane cechy językowe wzorca lub tylko w niektórych fragmentach (zwłaszcza w dialogach) wówczas mamy do czynienia z dialektyzacją częściową (fragmentaryczną). Stylizacja może dotyczyć wszystkich poziomów języka, a więc fonetyki (wymowy), fleksji, składni, słowotwórstwa, słownictwa, lub tylko wybranych podsystemów gwary, np. tylko słownictwa i wymowy. W niektórych tekstach występuje oryginalna gwara danego regionu, innym zaś autorzy nadają tylko znamię języka wsi, wprowadzając nieliczne formy językowe, niekoniecznie należące do jednego dialektu.