Podstawy dialektologii | Kwestie sporne przynależności niektórych gwar do określonych zespołów dialektalnych

4. Kwestie sporne przynależności niektórych gwar do określonych zespołów dialektalnych

 Halina Karaś

Wyróżnianie poszczególnych dialektów i gwar ma charakter schematyczny, gdyż granice między nimi na ogół nie są wyraziste, często się ze sobą zazębiają. Zazwyczaj umownie przedstawia się takie podziały (np. na mapie lub w opisie), gdyż z reguły między poszczególnymi obszarami gwarowymi występują szersze lub węższe pasy gwar, na których ścierają się cechy obu sąsiadujących gwar, np. pewne zjawiska charakterystyczne dla jednego lub drugiego zespołu dialektalnego utrzymują się tylko w niektórych pozycjach, a w innych już nie. Ze względu na nieostrość tych granic, często ich umowność przynależność niektórych gwar do określonych zespołów dialektalnych jest niekiedy sporna, gdyż mają one charakter przejściowy lub mieszany (zob. Gwary przejściowe i mieszane).

Badacze różnie – przykładowo – ujmują status gwary łowickiej. W wielu opracowaniach, głównie starszych, poczynając od Kazimierza Nitscha, gwara łowicka jest zaliczana do szeroko rozumianego dialektu małopolskiego i określana jako gwara północnomałopolska [Nitsch 1915, przedruk: 1958; Urbańczyk 1962, EJP 1991; DiGP 1995], choć zaznacza się jej pierwotną przynależność do Mazowsza [EJP 1991, 105; DiGP 1995, 78]. Jako argumenty za małopolską przynależnością dialektalną traktuje się m.in. brak e pochylonego, {D rozszerzenie artykulacyjne grup –il//-yl, -ił//-ył L}, {L przejście -aj > -ej} w formach rozkaźnika (dej, śpiwej) czy formy typu niesiewa. Do dialektu mazowieckiego zaliczają natomiast gwary łowickie Kazimierz Dejna [Dejna 1972] i Anna Kowalska, która sytuuje je na południowo-zachodnim Mazowszu [Kowalska 1991, 71-72]. O starych związkach gwar łowickich z dialektem mazowieckim (ich prawdopodobnej pierwotnej przynależności do zespołu dialektalnego mazowieckiego) świadczą m.in. formy miołł, miołła, mielli = mełł, mełła, mełli z miękką spółgłoską przed eł, ‘oł pochodzącym z dawnego sonantu l (zob. {D Sonanty L}), nieliczne wyrazy z {L przejściem nagłosowego ra‑ → re‑ i ja‑ → je‑}: redło, jerzmo. Dziś cechy te straciły na znaczeniu, gdyż występują tylko reliktowo i są wyraźnie zleksykalizowane, niemniej jednak są również przykłady nowszych związków z Mazowszem, np. {L narzędnik liczby mnogiej rzeczowników} z końcówką -amy (por. cepamy, dołamy) jako wynikiem stwardnienia miękkiego m’, przedrostek ‑ywa (usługywo) czy wspólne słownictwo gwarowe. Ze względu na przemieszanie cech małopolskich i mazowieckich Anna Strokowska uznaje je za gwary mieszane, stwierdzając, iż „dzisiejszy kształt gwar łowickich jest głównie rezultatem interferencji dialektu mazowieckiego i małopolskiego” [Strokowska 1978, 253]. Tak również widzi ich status autorka najnowszej rozprawy o gwarach łowickich (niepublikowanej), Renata Marciniak [2002]. Zob. Łowickie. Gwary łowickie.
Przykładem gwar o trudnej do ustalenia przynależności dialektalnej są gwary pogranicza wielkopolsko-małopolsko-śląskiego [Gala 1994]. Zob. Sieradzkie. Łęczyckie. Różnie widziano także przynależność gwar północnopolskich, takie jak: kociewskie (zob. Kociewie. Gwary kociewskie), malborskie, lubawskie, warmińskie (zob. Warmia. Gwary warmińskie). Niekiedy próbowano je wyodrębniać w osobny zespół dialektalny. Na mapie Stanisława Urbańczyka przedstawiono je jako gwary należące do szeroko rozumianego dialektu wielkopolskiego, a w Encyklopedii języka polskiego jako peryferia dialektu mazowieckiego (por. wyżej: Ugrupowania dialektów polskich). Jako przykład gwary należącej do zespołu wielkopolskiego przytacza gwarę lubawską Zenon Sobierajski w swoim opracowaniu Dialekty polskie i folklor z różnych regionów [Sobierajski 1991, 27-30]. Inaczej widzą status gwary lubawskiej autorzy serii „Studia Warmińsko-Mazurskie” czy Marian Kucała, którzy zaliczają ją – z pewnymi zastrzeżeniami – do dialektu mazowieckiego [EJP 1991, 61 oraz mapa na s. 413]. Zob. Lubawskie. Gwary lubawskie.
 
 
Literatura:
Dejna Karol, Dialekty polskie, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973.
DiGP – Dubisz Stanisław, Karaś Halina, Kolis Nijola, Dialekty i gwary polskie. Leksykon Omegi, Warszawa 1995.
EJP – Encyklopedia języka polskiego, pod red. Stanisława Urbańczyka, Wrocław1991, (wyd. 1 pod tytułem Encyklopedia wiedzy o języku polskim, Wrocław 1978).
Gala Sławomir, Małopolsko-śląsko-wielkopolskie pogranicze językowe, cz. 1-2, Łódź 1994.
Kowalska Anna, Podziały językowe Mazowsza na tle podziałów pozajęzykowych, Warszawa 1991.
Marciniak Renata, Dynamika zmian w gwarach łowickich, [w:] Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Karolowi Dejnie, pod red. Sławomira Gali, Łódź 2002, s. 307-316.
Nitsch Kazimierz, Dialekty języka polskiego, 1915, wyd. II popr., Wrocław-Kraków 1957, przedruk w: Nitsch Kazimierz, Pisma dialektologiczne, [w:] tegoż, Wybór pism polonistycznych, t. 4, Wrocław 1958.
Sobierajski Zenon, Dialekty polskie i folklor z różnych regionów, Poznań 1991.
Strokowska Anna, Pogranicze językowe wielkopolsko-mazowieckie, Łódź 1978.
Urbańczyk Stanisław, Zarys dialektologii polskiej, Warszawa 1953; wyd. 2 zmienione i rozszerzone w 1962; 1968, 1974, 1976 i n..
 

 

 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS