6.4. Stylizacja kresowa

Specyficzny rodzaj stylizacji cechuje polską literaturę współczesną poświęconą „małym ojczyznom” utraconym na Wschodzie; Wilnu i Wileńszczyźnie, Grodzieńszczyźnie, Mińszczyźnie, Lwowowi i ziemi lwowskiej. Stylizacja na polszczyznę kresową występuje m.in. w utworach Tadeusza Konwickiego (np. Rojsty, Sennik współczesny, Zwierzoczłekoupiór), Marii Kuncewiczowej (Leśnik), Czesława Miłosza (Dolina Issy), Juliana Stryjkowskiego (Głosy w ciemnościach), Jarosława Iwaszkiewicza (Matka Joanna od Aniołów), Andrzeja Kuśniewicza (Strefy). Nie oznacza to, że w literaturze wcześniejszej nie ma przykładów stylizacji na język kresowy; charakteryzowała m.in. dzieła Elizy Orzeszkowej (np. Nad Niemnem), Józefa Ignacego Kraszewskiego, Weysenhoffa. Elementy kresowe, w tym również cytaty obcojęzyczne, dla potrzeb indywidualizacji języka stosował Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki, a jeszcze wcześniej poeci XVI i XVII wieku. Stylizacja kresowa ma zatem już długą tradycję literacką.

W literaturze powojennej służy głównie przedstawieniu powikłanych losów kresowiaków, charakterystyce wielojęzyczności Kresów, podkreśleniu kolorytu lokalnego i przywołaniu „śpiewnej” polskiej mowy kresowej, por. np.

Tyleż zgadywali, co znaczy to czterdzieści i cztery. Ot i ja rozkąsił tego Mickiewicza. (..) To znaczy, że w 1944 roku sławianstwo zwycięży. (Melchior Wańkowicz, Ziele na kraterze);

Dzisiejsi lekarze, panie, to tylko człowieka szybciej do truny potrafią wpędzić. U nas, panie, na wschodzie, to inna medycyna bywała (Tadeusz Konwicki, Sennik współczesny);

Ot, i przyniósł ja gościniec dla letników – odśpiewał z dobrotliwym uśmiechem;

- Breszysz, zajączku. Przecież to my mu jesteśmy dziadkami. Was też szkoda, oj jaka szkoda. (...) Ludzie zapłacili majątek, a ty badziasz się po cudzych ogrodach. (Tadeusz Konwicki, Zwierzoczłekoupiór);

Nagle odezwała się miękko: Biednieńkij ty, biednieńkij! (..) Oj biednieńkij – powtórzyła Awdosia i nagle roześmiała się głośno. – Horbatu polubisz – powiedziała gwałtownie. (Jarosław Iwaszkiewicz, Matka Joanna od Aniołów).

Wielonarodowy, wielokulturowy i wielojęzyczny charakter opisywanych „małych ojczyzn” świetnie oddaje Maria Kuncewiczowa, por. np. w „Leśniku” charakterystykę bohatera powieści przedstawioną przez nauczyciela rosyjskiego gimnazjum: Pan wie, jakie jest pochodzenie tego ucznia? Matka – Niemka. Babka – Litwinka. Ojciec – polski szlachetka. A wychowanie – w lesie. oraz przez babcię bohatera: „Ot, miszkulancja! Urahne – tutejsza młynarzycha, Grossmutter – za Niemcem, Mutter – za Polakiem, a Kind? Czym to jemu biednemu przyjdzie się być?” I wtedy dziad twój na mnie popatrzył... „jemu dobrym człowiekiem być przyjdzie się”. (...) Tak ty bacz, Kaziuk!...