Dialekt i gwary regionu

autor: Jerzy Treder, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz

 

 

Dialekty Kaszub środkowych mają specyficzną fonetykę.

 

System wokaliczny:

- Wysokie i u, średnie wysokie: ustne é ó (+ nosowe: ã Q), średnie niskie: e Æ o, niskie: D a; nosowe albo tracą odrębność fonol., albo na części obszaru nie występują. W tym 9-elementowym układzie ustnych podstawową rolę spełnia podział na wysokie: i é u ó, niskie D a i średnie e Æ o. Z nimi krzyżuje się podział na przednie: i é e D wobec tylnych: e u ó o a oraz obojętne Æ. Z obydwoma krzyżuje się podział na marginalne: é o ó wobec centralnych i DÆ a u. Redundantną cechą przednich nieniskich: i é e jest płaskość, zaś tylnych nieniskich: u ó o okrągłość; niebylacząca i szeroka wymowa nosówki typu ã.  

 

- Akcent jest swobodny przechodzący w inicjalny, a także kolumnowy, np. czarownica, czarownic, czarownicama; wykazujący stałą odległość między sylabą akcentowaną a początkową wyrazu. Nieruchomy a. na sylabie początkowej (inicjalny) ma pd. (Bytowskie i Kościerskie), a szerzy się on też w centrum (Kartuskie), np. czarownica, czarownic, czarownicama.

 

- Przegłos: odbył się podobnie jak w polszczyźnie, ale z licznymi wyrównaniami: np. typu na wiatrze, w gniôzdze, środkowozach. spòwiadnica, lasny, latny, wczasny. Postaci typu czosac, krzosac, smiotana, poza tym wyrównania do o, np. nioslë, wiozlë, niesã, plecã oraz niesła, wiezła, zamietła.

 

- Redukcje i kontrakcje: Obok postaci pełnych typu dlôczegò, dlôtegò, do czegò, do niczegò funkcjonują skrócenia: donicze, a obok jego, niego, tego także je, nie, te, dlôcze (śr.), dlôte, docze.

 

- Szwa: Typową postacią podakcentowanego ë na Kaszubach pn. i śr. jest samogłoska pośrednia między a^e i å artykułowana bez zaokrąglenia warg. Jej odpowiednikiem w pozycji nieakcentowanej jest dźwięk bliski lub równy e.

 

- Denazalizacja nosowych samogłosek: jazëk, kósk ‘nieco’.

 

- Alternacje:

- usunięcie alternacji, np. òpòwiôdac, òpòwiôdóm;

- ë :Ø: pn. jiczëm : jiczmienia, sporadycznie i :Ø: lelja : lelijczi (śr.), bestjô : bestijnik – czy y : Ø: Stazja : Stazyjka, Licja : Licyjka ‘Łucja’, stacja : stacyjk ‘mężczyzna odprawiający drogę krzyżową zamiast księdza’;

 

System konsonantyczny:

- Wargowe: p b f v m; zębowe: t d c s z r l n; dziąsłowe: č š ž (ř); k g x j ń. Zwarte i szczelinowe przeciwstawiają się sonornym: m n ń l ř u j; tylnojęzykowe przeciwstawiają się wargowym i zębowym, natomiast tylnojęzykowe, wargowe i zębowe przeciwstawiają się dziąsłowym; poza korelacją dźwięczności stoją č x; cechy przejściowe w realizacji ć з’.

 

- Wtórnie pojawia się wymowa z miękkim ń typu fùńt, gruńt, kańta, testameńt

- Dysymilacja: bùmacz (śr.)║ mùmacz, òczelnica ║ òczennica, srébło ║ srébro, kcec ║ chcec.

 

- Zachowała się archaiczna dwuwargowa wymowa w i ẃ (np. twój swiat wym. twój swiat).

 

- Procesy zmierzające do likwidacji grup spółgłoskowych, np. błozëno ≤ błozno, chòp (pn., śr.) ≤ chłop, lub zmniejszenia liczby ich elementów, np. bërnąc║ brënąc ≤ brnąc.

 

- Procesy hiperyzacyjne: np. t w nôzwëstkò, przezwëstkò i ucieczka od uproszczeń typu ãgriz (śr.) ≤ ãgrist.

 

- Przejścia m’ ≥ mń (typ mniasto) na wschodzie Kaszub śr., np. smniég ‘śnieg’.

 

- Twardnienie ń ≥ n, np. kón, Gdunsk.

 

- Spółgłoski wstawne: a)wargowe: jôpsc, b) zębowe: tëptnąc, c) dziąsłowe ‘majstrować’ ║ madac, szpernôgel ‘sworzeń’ (pd.)║ szpanôgel (pn., śr.), żubrón (śr.)║ żubóń (Kościerskie), c) środkowojęz.: òblińdra ‘kobieta niechlujna’ (śr.)║ òblidra (Borowy Młyn), d) tylnojęzykowe: mézgnąc (pd.)║ méznąc (pn., śr.), pazgnokc (śr.)║ paznokc, e) półsamogłoski ł: chłamòlëc ‘chciwie jeść’ (Bytowskie)║ chòmòlëc (Zabory), żelazło (pn., śr., Gochy)║ żelazo (Zabory).

 

- Upodobnienia dziąsłowych typu: rzerzewie ║ zarzewie.

 

- Uproszczenia grup spółgłoskowych: typ chop, gowa, kąbk – i j: merónk║ mejrónk, także powszechne w typie miesczi, wiesczi.

 

Leksyka:

Kaszuby śr., którym  brakuje powiązań ze słowińszczyzną mają wyrazistą łączność z leksyką sąsiadującego od pd. Kociewia, a także znaczną innowacyjność morfologii i semantyki.

 

- Neosemantyzmy, np. pôchniączka ‘perfumy’ wobec ‘zapach’; zastawnik ‘adwokat’ wobec przestarz. ‘obrońca’, onomatopeiczne: cziwùtka ‘czajka’.

 

Fleksja:

- Szczególnie charakterystyczny jest typ kùpiewac : kùpiac, ùspòkòjewac : ùspòkajac i  formy typu spiéwiã, trzimiã, spiéwiesz, trzimiesz, spiéwie, trzimie, spiéwiema, trzimiema itd.W 1. os. l.m. przeważa końc. ‑më, w śrkasz. często ‑ma (daw. dualna).

 

-Występowanie typu znajã║ znóm.

 

- Imiesłowy: odmienne na ‑ący, ‑ny, ‑ti, ‑any, ‑anô, ‑ané funkcjonują jak w polszczyźnie.

 

- Przymiotniki: w narz. i miejsc. l.p. typu łganim, pisanim, wszakże obok częstszych typu òpùszczeniu, żëcu. W tych przypadkach pojawiały się już u Słowińców, np. picym

Dziś występują one częściowo na omawianym obszarze.

 

- Przyimki: ò║òb: ò(b) dzéń ‘we dnie, przez dzień’, òb czas, òb lato, òb drogã; òkóm(a) ‘przy, obok’ Diôbeł z biédą òkòma jidą.; (ò)króm: Móm wszëtkò króm białczi. Wszëtcë bëlë òkróm cebie.; bez ‘przez’: Zajc przelecôł mie bez drogã.

 

- Zaimki wskazujące: wskazujące (pòkazowné, wskazëjącé): nen, na, no, ne║ negò, nie║ niegò, nicze║ niczegò, dlôcze, te║ tegò.

 

- Bezokolicznik: przeniesienie z form czasu ter. jakości samogłoski rdzennej na bezokolicznik, np. miéwac wg miéwô, chwôlëc wg chwôli itd. (wobec pnkasz. miewac, chwalëc itd.).

 

- Czasowniki wielokrotne: twory bezprzyrostkowe typu kòsztac, kùp(i)ac, retac i przyr. z ‑owac║ ‑òwac lub ‑iwac║ ‑ëwac, np. pòdskakòwac║ pòdskakiwac, ùgadowac sã║ ùgadëwac sã, wëpëtowac║ wëpëtëwac; wśród drugich uwagę zwracają tzw. podwojone typu przejinaczëwac, rozkòscérzëwac, scëgiwac, ùżëczëwac, wëchwôlëwac (wobec przejinaczac itd.), nowsze i powszechne częściowo.

 

- Mianownik l.p. r.m. i r.n. ma końcówkę ‑ã (≤ ‑em): bratã.

 

- Przymiotnikowa odmiana typu kôzaniégò,zaimek nen,tryb rozk. z ‑i║-ë typu każë║ kôż.

 

- Osobliwością Kaszub śr. są formy 3. os. lp. r.ż. i 2. os. l.m. r.męskoos. czasu przeszłego widza, wzã, w których ‑a i ‑ã pochodzi ze ściągnięcia grup ‑ała, ‑ãła. Formy skrócone istnieją obok pełnych. Typ biédzëła sã, gòniła, robiła ≥ biédza sã, gònia, robia (w odmianie mówionej kaszubszczyzny lit.) zlewa się z 1. os. czasu ter. robiã. Samogłoska z kontrakcji jest akcentowana i artykułowana nieco dłużej.

 

- Różnice rodzajowe typu: wesz║ wsza.

 

Frazeologia:

Jest uboższa i względnie jednolita, dość innowacyjna: slepi doktór ‘znachor’; dac kòmùs wid ‘zbić kogoś’; dlô pchłë spalëc kòszlã ‘dla błahostki poświęcić całe mienie’; rek bë sã kògòs nie jął ‘o źle ubranym’, szklónkã sobie stłuc ‘upaść na tyłek’; węższe zasięgi ma np. żëwi òbrôz ‘człowiek patrzący często przez okno’ (Sierakowice); miec czôrné òczë ‘źle szukać’ (Sianowo);