Przeszłość i współczesność gwar lubawskich

Gwary lubawskie należą do grupy tzw. nowszych dialektów mieszanych. Są to dialekty północnopolskie, które powstały na skutek kolonizacji Wielkopolan i Mazowszan na terenach dawniej zamieszkanych przez Prusów. Jest to zatem specyficzna mieszanka dialektalnych cech wielkopolskich, mazowieckich, kociewskich i kaszubskich, które bezpośrednio z Lubawskiem graniczą, oraz języka niemieckiego. Termin nowsze dialekty mieszane jest w zasadzie terminem umownym i trudno wyznaczyć ścisłe granice zasięgu gwar, które składają się na te dialekty. Sam termin powstał niejako w związku z trudnościami zaklasyfikowania gwar północnopolskich do znanych już kompleksów dialektalnych. W obręb tak rozumianych nowszych dialektów mieszanych wchodzą poza gwarami lubawskimi również gwary ostródzkie, malborskie, warmińskie, a także kociewskie.

Różnorodność cech językowych reprezentowanych przez gwary Lubawskiego, a także ich różnorodna proweniencja tych cech sprawiła, że w podziałach dialektologicznych gwary lubawskie są przyłączane albo do dialektu mazowieckiego, albo wielkopolskiego. Czasami zaś wyodrębniano je jako składnik obszaru przejściowego. Uczynił tak na przykład Kazimierz Nitsch (1919), który na mapie narzeczy polskich wyodrębnił tzw. narzecze przechodnie chełmińsko-mazowieckie.

W jego skład poza Lubawskiem weszło również Ostródzkie, Malborskie oraz Warmia. Gwary składające się na to narzecze, zdaniem Nitscha, miały cechy zarówno gwar mazowieckich, jak gwar narzecza, które określił mianem kujawsko-chełmińsko-kociewskiego.

W podziale Stanisława Urbańczyka (mimo iż został on zasadniczo oparty na podziale Nitscha) Lubawskie znalazło się już w granicach dialektu wielkopolskiego (razem z Ostródzkiem, Warmią i Malborskiem), w podziale zaś przytoczonym przez Mariana Kucałę w Encyklopedii języka polskiego po badaniach kompleksowych północno-wsvhodniej Polski prowadzonych pod kierunkiem prof. Witolda Doroszewskiego – wyodrębniony kompleks gwar malborsko-lubawskich (innych od gwar ostródzkich) znalazł się na peryferiach dialektu mazowieckiego.

Powyższe rozważania pokazują, że przynależność gwar lubawskich do któregoś z wyróżnionych przez dialektologów i historyków języka kompleksu dialektalnego wcale nie jest oczywista, na co złożyły się przede wszystkim wspomniane już okoliczności kształtowania się tych gwar, jak również czynniki pozajęzykowe wpływające na ich dalsze przekształcenia. Wszystko to spowodowało, że w gwarach lubawskich pojawiły się cechy charakterystyczne zarówno dla dialektu mazowieckiego, jak i cechy powstałe w wyniku kontaktów z językiem niemieckim.

W związku jednak z faktem, że nowsze dialekty mieszane wyrosły jednak na substracie mazowieckim, w niniejszym opracowaniu (podobnie jak w Encyklopedii języka polskiego) gwary lubawskie znalazły się w obrębie dialektu mazowieckiego.

 

Badania Kazimierza Nitscha (1915) pokazują, że obszar gwar lubawskich odróżnia się od dialektu mazowieckiego brakiem mazurzenia. Podobnie jednak, jak w okolicach Olsztyna, Malborka i Ostródy, pojawia się tam sziakanie, czyli przejście głosek syczących w środkowojęzykowe. Granice tego zjawiska wyznaczają niejako granice gwar lubawskich na południowym wschodzie, dla gwar położonych tuż za tą granicą charakterystyczne jest już mazurzenie. Nieco szerszy zasięg miał natomiast zanik rezonansu nosowego samogłoski ę przed spółgłoskami szczelinowymi. Z innych cech wokalicznych, które włączają gwary lubawskie do gwar dialektu mazowieckiego należała między innymi wymowa y jako i oraz stwardnienia v w grupie śv’ np. w wyrazie śwat, śwynia, a także odróżniająca gwary mazowieckie od gwar wielkopolskich – nieudźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa. Tuż na granicy gwar lubawskich uplasowała się natomiast izoglosa wyznaczająca przejście miękkiego v’ w h’ albo ź, charakterystyczna dla części gwar kurpiowskich. Cecha ta jednak nie ekspandowała na gwary lubawskie.

• przed szczelinowymi nosowość jest zachowywana, np. wąski, wąska;
• przed spółgłoskami zwartymi nosówki są wymawiane asynchronicznie jako em, yn, om, np.: zemby, zomp, zinć.

Nagranie przeprowadzone w 1962 roku przez Zenona Sobierajskiego pochodzi ze wsi Łąkorz w pow. Nowe Miasto, należącym do Ziemi Lubawskiej. Łąkorz położony jest 17 km od Nowego Miasta, w latach sześćdziesiątych znajdowało się tu ok. 130 domów, kościół parafialny oraz szkoła. Wywiadu udzielała informatorka urodzona w 1903 roku w Łąkorzu, która nigdy nie wyjeżdżała ze wsi. Ukończyła 5 klas niemieckiej szkoły podstawowej. Jej rodzice, dziadkowie oraz mąż pochodzili z samego Łąkorza lub miejscowości położonych kilka kilometrów od wsi. Mamy zatem do czynienia z nagraniem gwary osoby z pokolenia najstarszego, jak stwierdza Sobierajski, „zachowanej dobrze”. Drugi z analizowanych tekstów pochodzi z archiwum poznańskiego. Przykłady pochodzące z teksu pierwszego oznaczane są w niniejszym opracowaniu jako Ł (Łąkorz), przykłady z tekstu drugiego jako I (Iwanki).

• nieudźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa: tak na (Ł), ozorek mjała (Ł), brat umer (I);

W zakresie cech fonetycznych Atlas gwar mazowieckich potwierdza zasadniczo przebieg izofon lubawskich wskazanych przez innych badaczy gwar północnopolskich. Na jego podstawie na obszarze Lubawskiego można wskazać następujące cechy fonetyczne: Gwara wsi Zwiniarz jako świadectwo najnowszego stanu gwar lubawskich
Nagrania ze wsi Zwiniarz  zostały zrobione w roku 2008. Informatorami były cztery osoby – jedna z nich urodzona w latach dwudziestych, trzy pozostałe w latach trzydziestych XX wieku – jest to więc najstarsze pokolenie mieszkańców wsi. Wszyscy informatorzy urodzili się i przez całe życie mieszkali w Zwiniarzu bądź w innych wioskach w okolicach Lubawy (por. teksty gwarowe ze Zwiniarza w niniejszym przewodniku). Szczegółowa charakterystyka przedstawiona jest w wersji podstawowej niniejszego opracowania.

Gawędy Klimka z Dybzaka (KD)
Na stronie „Gazety Olsztyńskiej” znaleźć można kilka tekstów pisanych gwarą lubawską, które złożyły się na publikację książkową pt. Gawędy Klimka z Dybzakaautorstwa J. B. Standary. Trudno oczywiście rozpatrywać je na równi z nagraniami dialektologicznymi – jest to bowiem nie tyle zapis gwary, ile pewna stylizacja, która, jak każda stylizacja odznaczać się musi namnożeniem cech dialektalnych, którego nie spotkamy w żywej mowie mieszkańców regionu. Nie zmienia to faktu, że są one po pierwsze świadectwem gwary kiedyś na tym terenie występującej, po drugie zaś – dowodem lokalnej świadomości odrębności gwar lubawskich od języka ogólnopolskiego. Klimek z Dybzaka wyraża swego rodzaju solidarność pomorską, która wyrasta ze wspólnoty językowej: „W tej kompanii walczyli wspólnie z nami nawet Pomorzacy i Kaszubi — słowem, wszyscy co mówią >>jo<<” (http://lubawa.wm.pl/73804,Babie-lato.html). W opowieściach Klimka można znaleźć cechy fonetyczne, które znalazły potwierdzenie w streszczonych powyżej badaniach dialektologicznych. Co jednak ciekawe, dialektyzmy fonetyczne są tu dosyć rzadkie – śladowo oznaczane jest np. szadzenie: szwiat (http://lubawa.wm.pl/2823,Szedl-kot-z-Pietrzywajdy.html) obok ogólnopolskiego: miłość, siedzieć, ciągnie. Inną cechą fonetyczną jest podwyższenie artykulacyjne o do ó przed nosowymi – nóm, óna – ma ono jednak charakter zleksykalizowany. Mazowieckie przejście nagłosowego ra- w re- notowane jest z kolei jedynie w przypominanych z przeszłości piosenkach, np. „Modre oczka idźta spać, bo musita reno wstać” (http://lubawa.wm.pl/2823,Szedl-kot-z-Pietrzywajdy.html). Brak natomiast w tekstach śladów asynchronicznej wymowy wargowych miękkich z ch jako elementem asynchronicznym, które notował chociażby Dejna w AGM. Sporadycznie, i raczej dla utrzymania rytmu wypowiedzi pojawia się natomiast wielkopolskie wstawne e w przyimkach, np.: „Jak kochana żoneczko móm być wesoły, kiedy i ajwta wiosna też ciągnie we woły” (http://lubawa.wm.pl/2823,Szedl-kot-z-Pietrzywajdy.html). Mimo niemalże braku dialektyzmów fonetycznych, a to na nie przede wszystkim zwracali uwagę badacze gwar lubawskich, stylizacja gwarowa gawęd Klimka jest bardzo wyraźna. Dzieje się tak po pierwsze za sprawą fleksji czasownikowej, w której dominują formy będące reliktem liczby podwójnej, typu: mogliśwa, daliśwa, przestrzegawa, pomożewa oraz rozkaźniki: chodźta, wiedzta. Tym jednak, co najbardziej znamionuje odrębność gwar lubawskich jest gwarowa leksyka. Pojawiają się w tekstach słowa nienotowane w języku ogólnopolskim, a także innych gwarach mazowieckich, np.: biusthalter – biustonosz, byksa – puszka, eintopf – obiad, ibryczny – zbędny, lichtarnia – latarnia, patelka – patelnia. Częściowo leksyka ta, będąca leksyką zapożyczoną z języka niemieckiego jest wspólna gwarom północnopolskim i zachodniomazowieckim: reich – rzesza, fening – grosz oraz takie, które usłyszeć można na przykład na Śląsku: ciepnąć – uderzyć, rzucić. Część leksyki, utrwalonej w gawędach, łączy gwary lubawskie z innymi gwarami mazowieckimi, np. śpik – senność, tamój – tam, zawdy – zawsze.

Podsumowanie
Porównanie stanu gwar lubawskich w starszych i nowszych badaniach dialektologicznych świadczy o dość dobrym zachowaniu ich cech dystynktywnych. Najważniejszą z nich jest sziakanie, które pojawia się zarówno w badaniach Nitsha, Sobierajskiego, Dejny, jak i w nagraniach z 2008 roku. Symptomatyczne jest to, że sziakanie niemal reliktowo występuje w lubawskich gawędach. Trzeba mieć jednak na uwadze, że w wypadku tych ostatnich mamy do czynienia z zapisami niedialektologicznymi i niefonetycznymi, które być może nie notują wszystkich fonetycznych różnic między gwarami i językiem ogólnopolskim. Do cech dość silnie utrzymujących się w języku mieszkańców tego regionu należy również twarda wymowa miękkich spółgłosek tylnojęzykowych – pojawia się ona zarówno w badaniach Dejny, jak i nagraniach zamieszczonych w niniejszym przewodniku. Za reliktową uznać natomiast należy asynchroniczną wymowę spółgłosek wargowych miękkich z ch jako elementem asynchronicznym – ta cecha współcześnie dość rzadka również w dialektach północnomazowieckich należy do niewątpliwych reliktów na obszarze Lubawskiego. Reliktowa, bo nie notowana w badaniach najnowszych jest również (charakterystyczna dla tekstów nagranych przez Zenona Sobierajskiego) asynchroniczna wymowa samogłoski nosowej ą jako un/uń.
Badania dialektologiczne prowadzone od czasów Nitsha na terenach gwar lubawskich pokazują, że  gwary te wykazują więcej związków z dialektem mazowieckim niż wielkopolskim. Do utrzymujących się przez lata mazowieckich cech gwar lubawskich zaliczyć należy chociażby: nieudźwięczniającą fonetykę międzywyrazową, twardą wymowę ogólnopolskich miękkich samogłosek k’, g’, czy (nienotowaną już wprawdzie w badaniach najnowszych) asynchroniczną wymowę spółgłosek wargowych miękkich. Do cech wielkopolskich zaliczyć należy niewątpliwie brak mazurzenia oraz analogiczne e ruchome w przyimkach w, z. Gwary lubawskie mają wiele cech wspólnych z gwarami północnopolskimi, do których zalicza się zarówno mazowiecką Warmię, jak i wielkopolskie Kociewie – najważniejszą z nich jest sziakanie oraz północnopolska leksyka, świadcząca o kulturowej i językowej odrębności tych obszarów.