Zasięg terytorialny i podziały dialektu
Zasięg terytorialny gwar śląskich
Bogusław Wyderka
Współczesne gwary śląskie zajmują zaledwie część krainy geograficzno-historycznej określanej mianem Śląska. Większość z nich rozprzestrzeniona jest na Górnym Śląsku, gwary dolnośląskie zachowały się w niewielkich wspólnotach na północy Śląska, ich żywotność w niektórych rejonach (okolice Sycowa, Brzeskie, Namysłowskie) jest dziś problematyczna. Do czasu uzyskania nowych potwierdzeń przyjmuje stan ustalony w latach 60. ub. wieku.
Poczynając od północy zwarty obszar gwar śląskich (zob. mapa Współczesny zasięg gwar śląskich) rozciąga się na południe od Międzyborza i Sycowa w pow. oleśnickim. Do niedawna gwarę śląską można było spotkać wśród mieszkańców Kraszowa, Komorowa i Ligoty Rybińskiej (wsi leżących w pobliżu Międzyborza) oraz Ślizowa, Dziadowej Kłody i Gronowic (miejscowości położonych na południe od Sycowa).
A. Zaręba, zbierając materiał do Atlasu językowego Śląska (1969-1996) odnalazł również informatora Ślązaka w wysuniętej dalej na zachód od omawianego terenu Twardogórze. Nie był to jednak rodzimy mieszkaniec Twardogóry. W początkach XX w. granica dialektu sycowskiego przesunięta była bardziej na północ i zachód, obejmowała miejscowości: Kotowskie (obecnie pow. Ostrów Wielkopolski), Ose pod Międzyborzem w pow. oleśnickim, Drołtowice, Stradomię, Dalborowice w pow. oleśnickim. Zaś wschodni zasięg dialektu obejmował wsie: Mnichowice, Nowa Wieś Książęca, Trębaczów, Drożki w powiecie kępińskim.
Kierując się na południe od Gronowic, zachodni zasięg gwar śląskich w powiecie namysłowskim wyznacza linia Głuszyna – Bielice (przebiega kilka kilometrów na wschód od Namysłowa). Wyznaczają ją miejscowości: Głuszyna, Bukowa Śląska, Woskowice, Strzelce, Siemysłów, Dąbrowa, Świerczów, Miejsce, Bielice).
W początkach XX w. gwarę śląską notowano jeszcze we wsiach Rogalice i Wojcice leżących na zachód od tej granicy, w powiecie oławskim.
Od Bielic granica skręca na zachód w kierunku Brzegu, ogarniając północny skrawek powiatu brzeskiego. W poł. XX w. S. Bąk (1956) rodzimą gwarę śląską notował tu we wsiach: Mąkoszyce, Roszkowice, Tarnowiec i w najdalej na zachód wysuniętej Lubszy (kilka kilometrów od na północny wschód od Brzegu) . Od tego miejsca granica skręca ponownie w kierunku wschodnim, linię zasięgu gwar śląskich wyznaczają wsie powiatu opolskiego: Kuźnica Katowska, Kurznie, Karłowice, Stare Kolnie, Stobrawa. Według najnowszych danych pozostało tam już niewielu Ślązaków, toteż zwarty teren zamieszkany przez ludność Śląską w tym rejonie zamykają wsie: Popielów i Stara Schodnia. W pobliżu Stobrawy granica dochodzi do Odry, która na odcinku Stobrawa – Popielów – Stare Siołkowice (kilkanaście kilometrów) staje się granicą językową. Na wysokości Starych Siołkowic granica przekracza Odrę. W tym rejonie, na lewym brzegu rzeki, zachowało się kilka wsi tworzących północny ośrodek gwar niemodlińskich. Zamieszkane wyłącznie przez rdzenną ludność śląską są wsie Narok i Niewodniki wraz z przyległymi koloniami. W pozostałych miejscowościach, w Golczowicach, Skarbiszowie i Karczowie, rdzennych mieszkańców jest niewielu, zob. (Dobrzyński 1963). Wszystkie wymienione wsie administracyjnie należą do powiatu opolskiego, z wyjątkiem Golczowic (pow. brzeski).
Posuwając się dalej w kierunku południowym, zwarty obszar gwar śląskich od zachodu zamykają należące do gwar opolskich miejscowości Wawelno, Polska Nowa Wieś (kilkanaście kilometrów na wschód od Opola) i nieistniejąca dziś osada Rogacz, położona niegdyś w kompleksie Borów Niemodlińskich. W dalszym ciągu granicę wyznaczają, tworzące południowy ośrodek gwar niemodlińskich, wsie: Sowin, Kuźnica Ligocka, Stara Jamka, Piechocice i Puszyna (obecnie wschodnia część powiatu nyskiego w pobliżu Korfantowa).
W początkach XX w. gwary niemodlińskie sięgały dalej na zachód, obejmując Tułowice, Łambinowice, Bielice.
Dalszy zasięg gwar śląskich wyznacza granica, którą tworzą miejscowości: Grabina, Otoki, Śmicz (północna część powiatu prudnickiego). Dalej granica skręca na południowy wschód, nie dochodząc do Prudnika, biegnie w kierunku Głogówka i wyznaczana jest miejscowościami należącymi do zespołu gwar głogóweckich: Grabina, Śmicz, Prężyna, Olbrachcice, Dzierżysławice. Następnie skręca głębiej na południe i sięga przez Kózki aż po miejscowości Maciowakrze i Radoszowy leżące w pobliżu laskiego niegdyś Baborowa (pow. głubczycki).
W początkach XX w. gwara śląska obecna była w Dziećmarowie i Sułkowie pod Baborowem w pow. głubczyckim. Trzy sąsiadujące z sobą miejscowości, Dziećmarów, Sułków, Baborów, tworzyły do początków XX w. historyczny styk trzech zespołów gwarowych: kozielskiego (Dziećmarów), pogranicza śląsko-czeskiego (Sułków) i gwar laskich. Dziś ani w Sułkowie, ani w sąsiednim Dziećmarowie, ani w laskim Baborowie nie ma już gwar autochtonicznych. W Sułkowie resztki gwary śląskiej przetrwały do lat 60. ub. wieku. Laska gwara Baborowa zanikła w połowie lat 20. XX w.
W powiecie głubczyckim granica biegnie na wschód od Sułkowa i Baborowa. Tworzą ją miejscowości położone nad niewielką rzeką Cyną, w dolnym biegu zwaną Psiną (wpada do Odry w okolicach laskich Bieńkowic pod Raciborzem). Od Sułkowa po Sudół w pobliżu Raciborza i dalej na południe w kierunku Chałupek graniczą gwary śląskie z gwarami laskimi. Po lewej stronie Cyny, na terenie laskim leżą dwie wsie gwarowo śląskie, mianowicie Dzielów i Tłustomosty. W południowo wschodniej części Raciborszczyzny, po lewej stronie Odry, z obszarem laskim sąsiadują gwarowo polskie wsie: Krzyżanowice, Roszków, Rudyszwałd, Zabełków, Chałupki. W Chałupkach i czeskim Boguminie granica gwar śląskich przekracza granicę państwową. W Republice Czeskiej gwary śląskie obejmują teren Zaolzia, po Jabłonków. Granicznymi miejscowościami, kierując się na południowy-wschód, są: Bogumin, Wierzbica, Lutynia, Datynie Dolne i Górne, Błędowice Dolne i Górne, Szobiszowice, Domasławice Dolne i Górne, Dobracice, Ligotka Kameralna, Rzeka, Koszarzyska, Łomna Dolna i Górna, Mosty. W okolicach Łomny Górnej i Mostów gwary śląskie wkraczają na terytorium Słowacji, gdzie w rejonie Czadcy utworzyły wewnętrznie zróżnicowany, o silnych wpływach słowackich, zespół gwarowy, dziś w zasadzie wchłonięty przez żywioł słowacki.
W Beskidach Śląsk od Małopolski oddziela masyw Baraniej Góry i Klimczoka. Granicę w tym rejonie stanowi górny bieg Wisły po miejscowość Strumień w powiecie cieszyńskim. Od tego miejsca pierwotna granica pomiędzy Śląskiem a Małopolską przebiegała działem wodnym Odry i Wisły. W 1178 r. w obręb Śląska włączone zostały kasztelania siewierska, bytomska i oświęcimska, a w późniejszym okresie nastąpiły dalsze, już nie tak znaczne, przesunięcia granic księstw śląskich w kierunku wschodnim. Część z tych ziem w późniejszych wiekach powróciła do Polski. Natomiast przy Śląsku pozostał pierwotnie małopolski obszar, którego wschodnią granicę, a tym samym wschodnią granicę Śląska, wyznaczają dziś miejscowości: Grzawa i Miedźna pod Pszczyną, Bieruń i Imielin w powiecie tyskim, Piotrowice i Podlesie znajdujące się obecnie w obrębie Katowic, Bytom, Piekary Śląskie, Tarnowskie Góry, Miasteczko Śląskie. W powiecie lublinieckim granicę wyznaczają: Woźniki, Strzebiń, Koszęcin, Lisów.
Dalszy odcinek wschodniej granicy Śląska przebiega wzdłuż biegu Liswarty i Prosny. W Oleskiem stanowi ją linia na wschód od Olesna, którą tworzą miejscowości: Borki Wielkie, Broniec, Kościeliska do Gorzowa Śląskiego. Od Gorzowa Śląskiego przez Kujakowice (na północ od Kluczborka) granica kieruje się na zachód, łącząc się z obszarem dialektu namysłowskiego i sycowskiego.
Poza tym zwartym obszarem gwarowym w początkach XX w. gwarę śląską notowano w dwóch wyspach językowych, które dziś mają wartość wyłącznie historyczną. Były to: Chwalim pod Babimostem (woj. lubuskie) i Brenna pod Lesznem. Natomiast cechy śląskie w gwarach Chazaków pod Rawiczem nie mają charakteru dominującego. Są one efektem rozwoju północnośląskiej gwary kolonistów osiadłych tu w XVI w. Wpływ wielkopolski był na tyle duży, że trudno dziś te gwary zaliczyć do gwar śląskich.
Zróżnicowanie gwar śląskich
Dla opisu zróżnicowania dialektu podstawową kwestią jest przyjęcie określonego zespołu cech dyferencjalnych. Teoretyczny punkt wyjścia zakłada, że poszczególne zespoły gwarowe wyznacza przebieg izofon, w rzeczywistości rzecz nie układa się tak prosto, istnieją bowiem strefy przejściowe, które nie pozwalają na jednoznaczne określenie zasięgów poszczególnych narzeczy.
W literaturze przedmiotu spotykamy różne podziały śląskiego obszaru dialektalnego. Ujęcia różnią się między sobą, niektóre dość znacznie. Przyczyny tego stanu mają dwojaki charakter: materialny i metodologiczny. Gwary śląskie stanowią kompleks językowy systemowo zróżnicowany na stosunkowo niewielkim terytorium i trudno jest ustalić kryteria podziału. Izofony krzyżują się lub układają wachlarzowato, nie pozwalając na wydzielenie jednolitych obszarów gwarowych. Pomiędzy poszczególnymi narzeczami wytworzyły się strefy przejściowe. Co się tyczy aspektu metodologicznego, to należy wskazać na nieścisłości opisów, wynikające z takich faktów, jak: nieoddzielanie danych historycznych od stanu współczesnego; różne i często zmieniane nazewnictwo ugrupowań; utożsamianie zasięgów zjawisk językowych z granicami administracyjnymi najczęściej powiatów, te zaś na Śląsku bywały zmienne, stąd stosowana terminologia może być myląca (trzeba jednak przyznać, że posługiwanie się nazwami powiatów bywa poręczne w opisach zróżnicowania i trudno z nich zrezygnować); dotyczy to też innych schematycznych podziałów gwar, np. podziału na gwary leżące po lewej lub prawej stronie Odry, tj. lewobrzeżne i prawobrzeżne (w rzeczywistości gwary przenikają w obie strony). Najważniejszą przyczyną różnych interpretacji jest przyjmowanie odmiennej hierarchii cech dyferencjalnych.
W polskiej literaturze dialektologicznej poza klasyczną klasyfikacją Kazimierza Nitscha (1960), znane są dwa nowsze, odmienne ujęcia, Alfreda Zaręby (1961) i Stanisława Bąka (1971). Sporo danych obrazu zróżnicowania wniósł również niemiecki slawista Reinhold Olesch (1937).
K. Nitsch kilkakrotnie zmieniał pogląd na temat zróżnicowania dialektu śląskiego. Ostateczny podział przedstawił w 2. wyd. Wyboru polskich tekstów gwarowych (1960). Wyróżnił: I. Śląsk południowy, który tworzą gwary: jabłonkowskie, cieszyńskie, rybnickie, pogranicze czeskie i gwary laskie. W tym ujęciu część gwar zaolziańskich należy do gwar cieszyńskich, część do gwar pogranicza czeskiego. II. Środek środkowy, który stanowią gwary: prudnickie (głogowskie, tzw. Goloki), kozielskie (tzw. Bajoki), strzeleckie (tzw. Kobylorze), gwary okręgu przemysłowego (chodzi najprawdopodobniej o gwary pogranicza śląsko-małopolskiego). III. Śląsk północny, który obejmuje gwary: opolskie (tzw. Krysioków), brzeskie, sycowskie. Podział Śląska północnego znacznie odbiega od ujęć A. Zaręby i S. Bąka. W przedstawionej klasyfikacji nawiązuje Nitsch, również nazewnictwem narzeczy, do ujęcia R. Olescha (1937).
A. Zaręba za podstawową cechę różnicującą gwary śląskie przyjął mazurzenie, nawiązując tym samym do podziału rozwiniętego przez K. Nitscha.
Zjawisko mazurzenia dzieli językowy obszar Śląska na gwary mazurzące, rozciągające się na północ od Opola – Lublińca, i niemazurzące, na południe od tej linii. Gwary mazurzące nazywa Zaręba gwarami północnośląskimi, niemazurzące - południowośląskimi.
Gwary niemazurzące stanowią zespół gwar głęboko zróżnicowanych fonetycznie, zwłaszcza kilkoma zasadniczymi właściwościami wokalicznymi, na które nakładają się dalsze odmienności, łącznie z leksykalnymi. Odrębność wykazują przede wszystkim gwary cieszyńskie. Aby wyeksponować ich odmienność w zespole gwar niemazurzących, zaczęto przeciwstawiać gwary cieszyńskie - gwarom Śląska środkowego lub centralnego. Początkowo pojęcie „gwary Śląska środkowego” było mało precyzyjne, ów niejednolity kompleks narzeczy różnie dzielono i nazywano, kreśląc odmienne w szczegółach zasięgi. W miarę postępu badań obraz tych gwar stabilizował się. Za główne cechy dyferencjalne leżące u podstaw zróżnicowania gwar niemazurzących uznano: (1) Kontynuanty staropolskich samogłosek nosowych, w szczególności wąską artykulację ustną nosówki przedniej [Y] przeciwstawianą szerokiemu [ą] oraz sposób realizacji rezonansu nosowego w śródgłosie i wygłosie wyrazów. (2) Kontynuanty stpol. [á] pochylonego, tj. barwę ustną samogłoski oraz monoftongiczną lub dyftongiczną ich artykulację. Odmienny zespół cech dyferencjalnych różnicuje gwary północnego Śląska, tj. gwary mazurzące, o czym niżej. Drugorzędnie brane są pod uwagę również inne charakterystyczne dla tych narzeczy właściwości, jak wtórna nosowość czy antycypacja palatalności środkowojęzykowych, por. niżej. Jeszcze inne typowe dla gwar śląskich właściwości, jak archaiczna wymowa grupy -ři- (gžiby, kšiš) czy zasięg formy jegła, nie odgrywają roli jako czynniki dyferencjalne, ponieważ obejmują całe terytorium gwarowe Śląska.
Wśród zespołu południowośląskiego A. Zaręba wyróżnia:
I. Dialekt jabłonkowski.
II. Dialekty cieszyńskie.
III. Dialekty z pogranicza polsko-czeskiego. Tworzą one dwa ugrupowania: (1) ugrupowanie południowe, które stanowią gwary zaolziańskie; (2) ugrupowanie północne, położone na pograniczu laskim na terytorium polskim, są to gwary kilkunastu miejscowości, od Chałupek w pow. raciborskim, po Sułków w pow. głubczyckim.
Wspólna dla gwar ugrupowań (I), (II) i częściowo (III) jest wąska wymowa nosówki przedniej w śródgłosie i wygłosie wyrazów. W gwarach Raciborszczyzny (III.2.) pojawia się szerokie wygłosowe [-a] z dawnego [-ę], w części zachodniej również [ą] w śródgłosie po spółgłoskach twardych. Ponadto zespół gwarowy III. 2. jest zróżnicowany pod względem dyftongicznej i monoftongicznej kontynuacji dawnego [á].
IV. Dialekty gliwickie. Wśród nich Zaręba wyróżnia: (1) gwary centralne, (2) gwary pogranicza śląsko-małopolskiego, (3) gwary pograniczne gliwicko-opolskie. Wspólną cechą tych gwar jest monoftongiczny kontynuant stpol. [á] w postaci [o] oraz szeroka, zdenalizowana nosówka przednia w wygłosie [-a] < [-ę]. Innymi cechami gwary te znacznie się między sobą różnią. Pas gwar pogranicza śląsko-małopolskiego (IV.2.) to pierwotnie teren mazurzący, któremu podlegało tu nawet [ž] z dawnego miękkiego [ŕ], gwary te do dzisiaj mazurzą, choć niekonsekwentnie, w niektórych miejscowościach mazurzenie zanikło. Drugą ich cechą jest żywa do dziś małopolska zmiana wygłosowego [-χ] w [-k] w N. l.m. rzeczowników oraz w 1. os. l.p. czasowników w czasie przeszłym, np. roiek, na nogak. Natomiast gwary zespołu (IV.3). mają w zasadzie cechy gwar opolskich z niekonsekwentnym mazurzeniem lub monoftongiczną realizacją dawnego pochylonego [á] jak [o].
V. Dialekty prudnickie (głogowskie) położone po lewej stronie Odry, w granicach powiatów: prudnickiego, kozielskiego, krapkowickiego. Wspólną ich cechą jest brak mazurzenia, dyftongiczna kontynuacja staropolskiego [á], szeroka wymowa nosówki przedniej w każdej pozycji wyrazu oraz wtórną nazalizacja połączeń samogłoska + spółgłoska nosowa w wygłosie, np. s χopą ‘z chłopem’, tą ‘tam’. Inne cechy fonetyczne dość znacznie różnią te gwary między sobą.
Wśród północnośląskich gwar mazurzących i kontynuujących dawne [á] w postaci dyftongu A. Zaręba wyróżnia:
VI. Dialekty niemodlińskie. Na tle innych gwar śląskich charakteryzują się one zachowaną synchroniczną artykulacją nosówek w każdej pozycji wyrazu. Ze względna na barwę i dystrybucję kontynuantów nosówki przedniej teren jest niejednolity. W części południowej pojawia się [ą] w każdej pozycji wyrazu, np. noący, roą (jest to właściwość wspólna z niemazurzącymi gwarami głogóweckimi). W części północnej artykulacja nosówki przedniej nie odbiegają od stanu w innych gwarach północnośląskich, mamy więc szerokie [ą] w śródgłosie po spółgłoskach twardych i w wygłosie oraz [] w śródgłosie po spółgłoskach miękkich.
VII. Dialekty opolskie. Noszą modelowe cechy gwar północnośląskich, tj. mazurzenie, dyftongiczne [o;] lub [ó;] z dawnego pochylonego [á], a w części północnej również dyftongiczne kontynuanty staropolskiego [o] jasnego i [ó] pochylonego, mają wąską artykulację nosówki przedniej [Y] w śródgłosie po spółgłoskach miękkich, natomiast szerokie [ą] po twardych i w wygłosie, po samogłoskach przed środkowojęzykowymi, głównie [ś, ź], pojawia się [] jako przejaw antycypacji miękkości środkowojęzykowych, np. coś ńeśe, kośić, kośćů.
VIII. Dialekty kluczborskie. Terytorialnie sięgają aż po Syców, mają w zasadzie te same cechy, co gwary opolskie. Jednakże w Sycowskiem zmienia się już dystrybucja nosówki przedniej, w śródgłosie pojawia się wąski jej wariant, tj. [Y], szerokie [ą] utrzymuje sie tylko w wygłosie. Wg Zaręby charakterystyczną cechą dialektu kluczborskiego jest końcówka -ta w 2. os. l. m. czasu teraźniejszego, podczas gdy na całym Śląsku -cie, np. glondejta ‘patrzcie’.
Klasyfikacja A. Zaręby rodzi wiele pytań. Stworzona została w zasadzie dla systematyzacji teksów gwarowych opublikowanych w tomie Śląskie teksty gwarowe (1961), w czym można dopatrywać się przyczyn jej niedostatków. Podział zamieszczono też w odrębnej publikacji (Zaręba 1988). W czym tkwią niedostatki tej klasyfikacji, pomijając swobodne traktowanie terminów gwara, dialekt? Przede wszystkim brak jest ustalonej hierarchii cech dyferencjalnych, ta sama cecha raz traktowana jest jako cecha prymarna, innym razem jako cecha drugorzędna (por. rolę mazurzenia jako naczelnej cechy różnicującej dialekt śląski na część północną i południową oraz jako cechy drugorzędnej wyróżniającej gwary pogranicza śląsko-małopolskiego wśród gwar gliwickich, zaliczanych do południowych). Inne niedomówienia wynikają z uogólniania właściwości, które w istocie mają odmienną realizację i różnicują gwary, chodzi tu przede wszystkim o pominięcie dyferencjonującej roli rezonansu nosówek, jak też o uogólnione pod względem barwy traktowanie dyftongicznego kontynuantu [á]. Tymczasem odmienna barwy ustna dyftongu różnicuje wewnętrznie gwary głogóweckie, niemodlińskie i opolskie. Do niedomogów tej klasyfikacji zaliczyć też należy równorzędne traktowanie dużych zespołów narzeczy i pasów przejściowych (por. wydzielenie gwar pogranicza gliwicko-opolskiego). Zaletą klasyfikacji Zaręby jest natomiast nomenklatura odwołująca się do geografii, nie zaś do nazw etnicznych (pierwotnie zazwyczaj przezwisk), niemających nic wspólnego z podziałami językowymi.
Jak nieadekwatne jest stosowanie nazw etnicznych do nazywania dialektów wykazał Feliks Pluta (1963, 9-12). W granicach zasięgu dialektu głogóweckiego ustalił kilkanaście nazw mieszkańców wsi mówiących różnymi gwarami: Golocy, Podlesioki, Klocorze, Cebulkorze, Kamieniorze, Hery, Karpaciorze. Tylko jedna z nich została uogólniona przez dialektologów na całe ugrupowanie. W trakcie badań nie spotkał natomiast nazwy Bajoki, którą R. Olesch (1937) wprowadził jako nazwę całego ugrupowania gwar powiatu kozielskiego. Wg Olescha nazwa ta nawiązuje do sposobu formowania tematu czasu przyszłego słowa być w postaci bajesz, baje. Już K. Nitsch (1939, 141) podejrzewał, że nie jest to nazwa ludowa. Rzecz tym bardziej intrygująca, że F. Pluta nie odnotowuje postaci tematu bajesz w monografii dialektu. Podobne wątpliwości odnosić można do nazwy Krysioki (gwary opolskie), której współcześni użytkownicy gwary nie znają.
Z innych założeń wychodzi S. Bąk (1968) oraz (1971). Za podstawę podziału dialektu śląskiego przyjmuje układ trzech wiązek izofon. Dokonana poniżej klasyfikacja subdialektów śląskich wychodzi od założeń S. Bąka. Dokonane zostały niezbędne uzupełnienia i modyfikacje precyzujące opis, jak też uwzględniające aktualny stan wiedzy o dialekcie śląskim.
I. Pierwsza wiązka ma układ niemal równoleżnikowy i biegnie z zachodu na wschód, schematycznie od Wodzisławia Śląskiego po Pszczynę. Podstawową izofoną, która ją tworzy, jest północny zasięg wąskiej wymowy nosówki przedniej w wygłosie, tj. –em //-ym // -e (kuṕi ćelem // ćelym // ćele). Przeciwstawia się ona artykulacji szerokiej -ą (iӡa krova // iӡam krovam // iӡą krovą) właściwej północnemu Śląskowi. Zasięg wąskiej wymowy -ę wyznaczają miejscowości: Rogów (pod Wodzisławiem Śląskim), Moszczenica, Warszowice, Suszec (w okolicach Żor), Brzeźce, Grzawa (w pobliżu Pszczyny). Zasięg tej wymowy pokrywa się z historycznymi granicami Śląska Cieszyńskiego. Na zachodzie sięga ona niemal po Odrę, nieco na wschód od Raciborza. Leżące tam wsie Lubomia i Syrynia mają gwary przejściowe, w których wariantywnie obok wygłosowego -ym spotykamy artykulację szeroką -am (doam krovam, ṕi gožokym // gožokam). Wiązkę tę dodatkowo tworzą: izofona podwyższonej artykulacji u > ů w grupie -łů- między spółgłoskami (důǵi, tůsty) oraz południowy zasięg zaniku [] w połączeniach + samogłoska między spółgłoskami (χop, tusty).
Do gwar południowośląskich zalicza Bąk: (A) gwary czadeckie (zachodnioczadeckie i wschodnioczadeckie), (B) gwary cieszyńskie, wśród których wydziela gwary: (1) zachodniocieszyńskie (gwary laskie, dialekt jabłonkowski, gwary pogranicza śląsko-czeskiego) oraz (2) gwary północno-wschodniocieszyńskie. Gwary południowośląskie stanowią przedmiot odrębnego opisu, toteż bliżej nie zajmuję się ich charakterystyką. Chcę jedynie zwrócić uwagę na pas gwar pogranicza śląsko-morawskiego w Raciborskiem i Głubczyckiem, są to miejscowości położone wzdłuż rzeki Cyny (Psiny). Pas ów zamykała kiedyś gwara Sułkowa (wymarła w latach 60. ub. wieku). Gwary tego terenu różnią się od gwar cieszyńskich szeroką wymową -ę- jak -ą- w śródgłosie po spółgłoskach twardych (gąś, kandy), po spółgłoskach miękkich pozostaje --, w wygłosie realizują szerokie –ą w postaci -am (roam, ćelam), podobnie artykułowane jest wygłosowe -ů̦, tj. jako -ům (ӡ́aχy śeӡům); w zachodniej części tych gwar notujemy dyftongiczny kontynuant dawnego [á] pochylonego. Gwary te mają charakter przejściowy pomiędzy gwarami południowymi a gwarami północnymi Śląska.
II. Druga wiązka cech różnicująca dialekt śląski przebiega od południowego wschodu na północny wschód. Stanowią ją: południowo-zachodni zasięg zwartego obszaru polskiego mazurzenia, labializacja [o], szczególnie w nagłosie, zasięg małopolskiego przejścia wygłosowego -χ > -k (roiek, iӡ́oek, na nogak), obniżenie artykulacji głosek [i] do [y] lub [], też [y] do [], przed [] w formach czasu przeszłego (kuṕ, ro). Dodatkowo zaliczyć tu można wschodnią granicę zasięgu formy jegła. Wiązka ta oddziela gwary pogranicza śląsko-małopolskiego, nazywane też przez niektórych dialektologów gwarą Goroli lub berkmańską mową (Olesch 1937, za nim Bąk 1971), od gwar Śląska właściwego. Jest to teren pierwotnie małopolski, stąd obecność typowych cech małopolskich, jak mazurzenie, przejście -χ > -k w określonych kategoriach morfologicznych, ale też wąska realizacja nosówek w śródgłosie, w wygłosie nosówka ta ustąpiła śląskiemu szerokiemu i zdenazalizowanemu -a (roa, ida). Wschodni zasięg tych gwar wyznacza od XII w. polityczna granica śląsko-małopolska, zaś zachodni - przebieg mazurzenia, a więc miejscowości: Grzawa – Miedźna (w pobliżu Pszczyny) – Międzyrzecz – Bieruń – Wygorzele (pod Lędzinami) – Podlesie, Zarzecze (obie miejscowości stanowią dziś dzielnice Katowic) – Kochłowice (dziś w obrębie Rudy Śląskiej) – Zaborze (dziś w obrębie Zabrza) – Repty (dziś w obrębie Tarnowskich Gór) – Jędrysek (obecnie w granicach Kalet) – Koszęcin – Lubliniec. Dalej granica biegnie ku północy, obejmując Łagiewniki Małe w pow. lublinieckim – Zębowice w powiecie oleskim – Kościeliska na północ od Olesna.
Gwary tego obszaru nie są jednolite. Wyróżnić należy gwary okolic Imielina i Grzawy, które nawiązują do małopolskiego pasa gwar jednonosówkowych z wymową typu domby, gomba. Na całym obszarze tego zespołu gwarowego stwierdzamy zanikanie mazurzenia. Nowe badania nie potwierdziły mazurzenia w Bieruniu, resztki zjawiska stwierdzono w pobliskich Czarnuchowicach. W nieco lepszym stanie mazurzenie utrzymuje się w części północnej tego obszaru. Obecność mazurzenia potwierdziły badania gwar wsi Strzebiń, Ciasna, Kośmidry w pow. lublinieckim. Na całym obszarze w zasadzie dominuje artykulacja wygłosowej nosówki przedniej właściwa gwarom gliwickim, tj. szerokie, denazalizowane -a (iӡa, roa, śeӡa); w części północnej zdarza się też szerokie [ą] w śródgłosie. Gwary pogranicza w pow. oleskim nie mają przejścia wygłosowego -χ > -k.
III. Trzecia wiązka izoglos biegnie od południowego zachodu ku północnemu wschodowi i rozłamuje centralną część Śląska na kilka ugrupowań gwarowych. Oś owej wiązki stanowią izofony: dyftongicznej wymowy kontynuantów pochylonego [á]; szerokiego kontynuantu nosówki przedniej [ą] < [ę] w śródgłosie oraz różnej artykulacji tejże nosówki w wygłosie wyrazów. Na pewnych odcinkach wymienione izoglosy niemal się pokrywają, na innych tworzą niewielkie odchylenia, co sprzyja utrwaleniu wąskiego pasa gwar przejściowych. Ponadto wiązkę tę wzmacniają: zasięg wtórnej nosowości wygłosowych grup samogłoska + spółgłoska nosowa (idą s t χop), izofona artykulacji wygłosowego -ů̦ jak -ům, w pewnej mierze zjawisko zmiany grupy e; > o //å; (djabå;, po;ny), granica antycypacji miękkości spółgłosek środkowojęzykowych (ńeśe, eźe).
Izofona dyftongicznej wymowy staropolskiego [á] pochylonego dzieli obszar gwar północnych na gwary dyftongiczne, tj. kontynuujące [á] w postaci a;, å;, e; (ö;), o;, lub ȯ; , np. trava, čopka, škrobočka, nöpaštek, i gwary monoftongiczne, w których kontynuant [á] równy jest samogłosce [o], np. ӡ́ot, aptykoš, faḿiĺio. Przebieg tej izofony schematycznie wyznaczają miejscowości: Racibórz – Gliwice – Toszek – Olesno, zaś szczegółowo biegnie ona od graniczących z gwarami laskimi miejscowości Kornica, Żerdziny pod Raciborzem, obejmuje graniczącą z Raciborzem Brzeźnicę, której gwara ma już cechy gwar kozielskich, następnie przez miejscowości Kuźnia Raciborska - Łącza kieruje się ku Rudzińcowi w pow. gliwickim, dalej przebiega miejscowościami Bycina – Poniszowice – Ligota Toszecka (wszystkie trzy wsie leżą w gminie Toszek) i kieruje się ku północy, obejmując miejscowości Sarnów – Potępa (na północ od Toszka), tutaj skręca na północny zachód w kierunku Olesna, omijając po drodze miejscowości Pludry i Zębowice pod Olesnem. Następnie opuszcza Śląsk i kieruje się w okolice Wielunia.
Druga z wymienionych izofon wyznacza wschodni zasięg dystrybucji szerokiego [ą] w śródgłosie, mianowicie pojawiania się [ą] tylko po spółgłoskach twardych, np. gąś, kandy, zamby, po miękkich zaś głoski o barwie [], np. ćško, ӡ́yŋkuą, yṇčḿyń, ṕynta. Przebieg tej izofony wyznaczają miejscowości (w nawiasach podano przebieg szczegółowy): Racibórz (Tłustomosty, Ligota Tworkowska) – Pszów – Gliwice (Czechowice) – Toszek (Paczyna) – Tarnowskie Góry (Hanusek, Miasteczko Śląskie) – Lubliniec (Lisów) - Olesno (Broniec).
Natomiast granicę dzieląca gwary z wymową wygłosowego -ą jak -a (rob́a, iӡa) od gwar z -ą (rob́ą, iӡą rzadziej rob́am, iӡam) określają miejscowości Racibórz (Lubomia) – Wodzisław Śląski – Rybnik – Gliwice (Szobiszowice) – Zabrze (Grzybowice) – Tarnowskie Góry (Repty). W gwarach zachowujących nosowość wygłosowego -ą spotykamy wtórną nosowość wygłosowych połączeń samogłoska + spółgłoska nosowa (z bratą, z brat, o ą, pod las). Należy też dodać, że artykulację nosową -ą na części obszaru należy określić jako tendencję dominująca, ponieważ obocznie pojawiają się warianty zdenazalizowane –a, zwłaszcza w młodszych pokoleniach.
Ze zjawiskami nosowości wiąże się jeszcze jedna właściwość różnicująca centralny Śląsk, mianowicie artykulacja wygłosowej nosówki tylnej -ů̦ w postaći -ům, np. χoӡům, śeӡům. Zachodnia granica rozsuniętej artykulacji nosówki sięga po Racibórz (Gamów) – Toszek – Kielczę – Olesno.
Kolejna właściwością dyferencjonującą jest to zjawisko antycypacji [] przed spółgłoskami środkowojęzykowymi. Regularnie jota pojawia się po samogłoskach przed [ś], [ź], np. kośců, ńeśe, zaeźĺi, zaś itp. W części gwar opolskich zjawisko może wystąpić przed każdą spółgłoską miękką, np. ńeӡ́ela, ӡ́ećo. Wschodnia granica takiej wymowy przebiega linią Racibórz (Maków, Gamów) - Kedzierzyn-Koźle (Łany) – Kielcza ( pow. Strzelce Opolskie, na zachód od Toszka) – Pludry – Zębowice (pow. oleski) – Olesno – Boroszów (pow. oleski). W poszczególnych gwarach na zachód od tej linii antycypacja może się nieco różnić. Na samej północy zjawisko to słabnie.
Opisana wiązka izofon dzieli centralną część Śląska na dwa obszary gwarowe: na obszar gwar gliwickich (zwanych też toszecko-gliwickimi) oraz kompleks śląskich subdialektów środkowo-północnocnych. Od południa gwary gliwickie graniczą z gwarami cieszyńskimi (zob. wyżej I. wiązka izoglos), na wschodzie z gwarami pogranicza śląsko-małopolskiego (zob. II. wiązka izoglos), zaś od południowego-zachodu po północny wschód z kompleksem północnośląskich gwar dyftongicznych. Cechami odróżniającymi gwary gliwickie od północnośląskich są: monoftongiczna wymowa kontynuantu á pochylonego (čopka, trova, aptykoš), śródgłosowe -- (χyńć, zymby, prośynta), wygłosowe, zdenazalizowane -a (iӡa, ida śyc trova), rozsunięta artykulacja wygłosowego -ů̦ jak -ům (daům krovům trova), brak antycypacji [] przed środkowojęzykowymi (ńeśe, zaś).
Nieco mniejsze znaczenie dla zróżnicowania gwar śląskich ma wymowa grupy e > å, o (dabå, pony). Przebieg izofony w wielu miejscach odbiega od scharakteryzowanej linii III. wiązki izoglos, toteż zjawiska e > å, o nie należy traktować jako właściwości jednoznacznie różnicującej subdialekty. Zmianę e > å, o mają nie tylko gwary zachodnie i północnośląskie, ale również północna część gwar gliwickich. Pojedyncze zmiany spotyka się też na południu Śląska.
Na styku gwar gliwickich z kompleksem północnośląskich gwar dyftongicznych wytworzył się wąski pas gwar przejściowych, w których wariantywnie pojawia się monoftongiczny lub dyftongiczny kontynuant długiego [ā], tj. o lub o, szerokie -ą- lub wąskie -- w śródgłosie po twardych, wygłosowe nosowe -ą obok -am, -a. Pas tych gwar rozciąga się od Kielczy w pow. strzeleckim do Kotlarni pod Kędzierzynem-Koźlem. Wg R. Olescha (1937, XII-XIII) właściwości gwar przejściowych mają gwary miejscowości: Potępa w pow. tarnogórskim, Borowiany w pow. strzeleckim, Sarnów, Ligota Toszecka, Rudziniec, Poniszowice, Bycina, Kleszczów, Kotliszowice, Łącza, Sierakowice – wszystkie w pow. gliwickim.
Przecinająca Górny Śląsk od południowego zachodu do północnemu wschodowi wiązka izoglos oznaczona cyfrą (III) stanowi wschodnią granicę kompleksu gwar zachodnich i północnośląskich. Wspólną cechą całego kompleksu jest:
- dyftongiczna artykulacja kontynuantów pochylonego [á] i silna tendencja do dyftongizacji innych samogłosek ustnych, stan w poszczególnych narzeczach jest różny;
- obecność w systemach fonologicznych gwar szerokiego, nosowego [ą], poszczególne obszary gwarowe różnią się zakresem występowania nosówki;
- zachowanie synchronicznej artykulacji nosówek i wtórna nosowość wygłosowych połączeń samogłoska + spółgłoska nosowa, artykulacja i dystrybucja nosówek jest różna w poszczególnych subdialektach.
Omawiany kompleks dialektalny rozpada się na kilka sporych obszarowo subdialektów, których wewnętrzne granice wyznaczają: mazurzenie, wspomniane już różnice w zakresie artykulacji nosówek i dyftongów.
Z gwarami gliwickimi, których zachodnią granicę wyznacza III. wiązka izofon, a przede wszystkim izofona monoftongicznej / dyftongicznej kontynuacji dawnego [á], graniczą gwary powiatu strzeleckiego. Ludność tego terenu nazywana też bywa Kobylarzami, stąd utarła się w dialektologii nazwa gwary Kobylorzy, bądź Syroniami. Przypomnę, że izofona artykulacji dyftongicznej schematycznie przebiega linią Racibórz – Gliwice – Toszek – Olesno (por. wyżej). Na północ od Toszka i południe od Kielczy (gm. Zawadzkie) przecina się ona z izofoną mazurzenia, która wyznacza północną granicę tych gwar, o czym niżej. Kierując się na południowy zachód granicznymi miejscowościami obszaru gwarowego Kobylorzy są: w powiecie gliwickim – Dąbrówka, Płużnica, Kotulin, Chechło, w powiecie kędzierzyńsko-kozielskim – Stara Kuźnia, Kotlarnia, Lubieszów. W Lubieszowie granica dochodzi do Odry.
Ta ostatnia miejscowość, leżąca nad Odrą, pod Kędzierzynem-Koźlem sąsiaduje z Dziergowicami i stanowi punkt styku trzech narzeczy śląskich: gwar gliwickich, gwar powiatu strzeleckiego (Kobylorzy) i gwar głogóweckich. W niektórych opisach dialektu śląskiego, m. in. S. Bąka, traktuje się Odrę jako granicę językową i klasyfikuje gwary śląskie na lewobrzeżne i prawobrzeżne. Odra stanowić może punkt orientacyjny w opisie subdialektów śląskich, lecz nie powinna być traktowana jako bezwzględna granica językowa. Na południu przekroczyły Odrę gwary głogóweckie. Gwara wspomnianych Dziergowic, miejscowości położonej po prawej stronie Odry, ma cechy lewobrzeżnych gwar głogóweckich, por. (Olesch 1937), (Pluta 1963). Cechy gwary przejściowej (cechy głogóweckie i gliwickie) ma mowa mieszkańców wspomnianego Lubieszowa. Współcześnie w gwarze Dziergowic notujemy już duże wpływy gwar gliwickich. Z kolei w pow. opolskim na lewym brzegu Odry usadowiły się gwary strzeleckie w Dąbrówce i Zimnicach, utrzymują się tu bez większych zmian do dziś.
Od Lubieszowa aż do Choruli i Górażdży pod Opolem granica pomiędzy narzeczem głogóweckim a narzeczem strzeleckim zarysowuje się wyraziście, ponieważ jest nią Odra (z wyjątkami wyżej opisanymi). W istocie rzeczy granicą językową jest wschodni przebieg izofony szerokiej wymowy dawnego [ę] jak [ą] w każdej pozycji wyrazu. Tuż za Chorulą w okolicach Kątów Opolskich jej granica styka się ona z izofoną mazurzenia i odtąd zasięg mazurzenia staje się granicą pomiędzy gwarami powiatu strzeleckiego i gwarami opolskimi (tzw. Krysioków).
Większość badaczy traktuje mazurzenie jako cechę różnicującą gwary śląskie prymarnie na mazurzące i niemazurzące. Tymczasem na wtórną rolę mazurzenia zwrócił już uwagę K. Nitsch. W Dialektach polskich Śląska pisał: „ …granicy mazurzenia nie można na Śląsku przypisać pierwszorzędnego znaczenia; jest to, zdaje się, tylko jedna z linii, oznaczających dalekość wpływu, a raczej siłę związku z językiem czeskim” (Nitsch 1939, 183). S. Bąk (1971) sprowadza mazurzenie do subdialektalnej cechy dyferencjalnej różnicującej narzecza w obrębie kompleksu północnośląskiego.
Izofona mazurzenia przebiega ma Śląsku, poczynając od zachodu, następująco: w powiecie nyskim, w pobliżu Kornfantowa mazurzą wsie Puszyna i Sowin, następnie izofona zjawiska wkracza w granice pow. opolskiego, obejmując miasteczko Prószków, przekracza linię Odry w pobliżu wsi Kąty Opolskie (kilka kilometrów na południe od Opola; biegnie dalej na wschód ogarniając w pow. opolskim miejscowości Kosorowice, Dębie, Dębska Kuźnia, Tarnów Opolski, Nakło, Krzyżowa Dolina pod Ozimkiem; następnie przekracza granicę pow. opolskiego, obejmuje Staniszcze Małe i Kolonowskie w pow. strzeleckim, Pludry w pow. oleskim, Łagiewniki Małe w pow. lublinieckim, miasto Lubliniec (mazurzyła wieś Pusta Kuźnica, dziś dzielnica Lublińca), Jędrysek, obecnie w granicach Kalet w pow. tarnogórskim; w okręgu przemysłowym biegnie dzielnicami (dawniej odrębne miejscowości) miast Tarnowskie Góry (Repty), Zabrze (Zaborze), Ruda Śląska (Kochłowice), Katowice (Piotrowice, Zarzecze, Podlesie), Tychy (Wygorzele, Urbanowice), Bieruń, Międzyrzecze w pow. bieruńsko-lędzińskim, Miedźna i Grzawa w pow. pszczyńskim. Dalej na wschód łączy się z małopolskim zasięgiem mazurzenia.
W pasie północnym, posuwając się ku wschodowi, na styku z gwarami opolskimi, do Kobylorzy należą miejscowości: Chorula, Górażdże, Kamień Śląski w pow. krapkowickim, Otmice, Izbicko, Grabów, Grodzisko, Kadłub, Staniszcze Wielkie, Zawadzkie, Żędowice, Kielcza w pow. strzeleckim. Cechami wyróżniającymi gwary powiatu strzeleckiego są:
1. Brak mazurzenia. W obrębie gwar północnośląskich (wyznaczonych przebiegiem wiązki izofon nr III) jest to właściwość wspólna z gwarami głogóweckimi.
2. Dyftongiczna kontynuacja staropolskiego [á] pochylonego w postaci [o], np. dobro čopka, kooč, śoć, trova; dyftong odróżnia to narzecze od sąsiednich monoftongicznych gwar gliwickich, natomiast jego barwa ustna [o] różni te gwary od gwar głogóweckich, ale łączy z innymi północnymi gwarami śląskimi.
3. Kontynuanty nosówek: nosówka przednia w śródgłosie wyrazów po spółgłoskach twardych i w wygłosie wyrazów przybiera barwę szerokiego ą, natomiast w śródgłosie po spółgłoskach miękkich wąskiego . Nosowość synchroniczna utrzymuje się w śródgłosie przed twardymi spółgłoskami szczelinowymi, np. čąsto, gąsty, zyk, ḿso, ćžor(przed miękkimi nosówka ulga odpodobnieniu, por. gaś, vůśik, gaůś
Zdenazalizowaną wymowę wygłosowego -ą jak -a spotyka się na całym obszarze gwar północnośląskich jako wariant realizacyjny -ą, częściej w pokoleniu młodszym. Tendencję do artykułowania wygłosowego -ą jak -a traktuję jako proces rozwojowy śląskiej nosowości. W gwarach strzeleckich za jeden z czynników sprzyjających szerzeniu się denazalizacji można uznać oddziaływanie sąsiednich gwar gliwickich poprzez kontakt bezpośredni ludności (praca w miastach okręgu przemysłowego), jak też poprzez oddziaływanie medialne. Gwara gliwicka często pojawia się w lokalnych mediach audiowizualnych, może więc uchodzić za wzór wymowy śląskiej.
W śródgłosie przed spółgłoskami zwartymi mamy do czynienia z rozszczepieniem artykulacji samogłosek nosowych, podobnie jak w odmianie ogólnopolskiej pojawia się: damby, zamby. Nosówka tylna artykułowana jest w postaci ů̦ i zachowuje się podobnie jak nosówka przednia, tzn. nosowość realizuje się przed spółgłoskami szczelinowymi i w wygłosie, np. vů̦sy, <χoӡů̦, śeӡů̦, kůnt, můŋka. Efekt rozwoju nosówek i sposób realizacji nosowości różni gwary strzeleckie zarówno od gwar gliwickich, jak też gwar głogóweckich. Zgodne są natomiast owe zjawiska ze stanem w gwarach opolskich.
4. Wtórna nosowość wygłosowych połączeń samogłoska + spółgłoska, np. z brat, s χop, ze ps, są <‘tu’ itp. Jest to cecha charakterystyczna dla wszystkich gwar północnośląskich.
5. Cały gwarowy kompleks północnośląski charakteryzuje zjawisko antycypacji miękkości, tj. pojawiania się [j] po samogłoskach przed ś, ź, w niektórych gwarach również przed innymi spółgłoskami miękkimi, np. kośćů, ńeśe, v leśe, v́eźe, zaś. Właściwości tej nie mają gwary gliwickie i inne południowe gwary śląskie.
Najdalej na zachód wysunięty subdialekt śląski stanowią położone po lewej stronie Odry gwary głogóweckie. W dotychczasowych opisach były one różnie nazywane, gwarami prudnickimi, głogowskimi, głogóweckimi, gwarami Goloków, różnie też ujmowano ich terytorialny, zwykle jako odrębny zespół traktowano gwary powiatu kozielskiego (gwary tzw. Bajoków). W świetle wyników badań Feliksa Pluty (1963) mamy do czynienia z jednym subdialektem, o wyraźnie określonych wspólnych cechach. Do poł. XX w. gwary te na zachodzie i południowym zachodzie sąsiadowały ze zwartym zasięgiem języka niemieckiego, dziś sąsiadują z terenem zamieszkanym przez potomków polskiej ludności napływowej, która zasiedliła sąsiednie poniemieckie miejscowości po II wojnie światowej. Na południowym wschodzie gwary te stykają się na małej przestrzeni z gwarami pogranicza śląsko-czeskiego w Raciborskiem i gwarami gliwickimi. Od wschodu, od gwar powiatu strzeleckiego oddziela je Odra (por. wyżej akapit omawiający przynależność językową Dziergowic i Lubieszowa). Na północy sąsiadują gwary głogóweckie z gwarami opolskimi, a na północnym zachodzie z gwarami niemodlińskimi.
Charakterystyczną właściwością gwar głogóweckich jest specyficzna artykulacji samogłosek nosowych. Ponadto cechami wyróżniającymi te gwary są: dyftongiczna kontynuacja pochylonego [á], antycypacja miękkości środkowojęzykowych, brak mazurzenia. Gwary głogóweckie mają też szereg właściwości niespotykanych w innych gwarach śląskich. Przyjrzyjmy się im bliżej.
1. Samogłoski nosowe. Cechą językową jednoczącą cały obszar gwar głogóweckich jest artykulacja nosówek. Ustana realizacja nosówki tylnej mającej barwę [ů] nie odbiega od stanu w innych gwarach śląskich, w kilku miejscowościach odnotowano wariant przedni tej samogłoski w postaci nosowego [ö̦], zob. (Pluta 1963, 70). Charakterystyczna jest natomiast nosówka przednia wymawiana jako szerokie, nosowe [ą] we wszystkich pozycjach wyrazów, tj. w śródgłosie zarówno po twardych, jak i po miękkich, oraz w wygłosie. Izofona takiej dystrybucji [ą] stanowi jednocześnie granicę oddzielająca to narzecze od innych gwar śląskich. Na południu gwary te sięgają po Radoszowy (leżące w pobliżu Baborowa). Posuwając się ku wschodowi, w kierunku Raciborza, granica gwar głogóweckich obejmuje miejscowości po Odrę (Wronin, Łany) na wysokości Dziergowic (leżących po prawej stronie Odry, mniej więcej w połowie odległości pomiędzy Raciborzem a Kędzierzynem-Koźlem). Wschodnią granicę obszaru stanowi Odra od Dziergowic po Krapkowice. Tam granica skręca na zachód, obejmując zasięgiem takie miejscowości, jak: Dobra – Ścigów – Smolarnia – Chrzelice – Przechód. Następnie skręca na południe i biegnie przez Rzymkowice – Brzeźnicę – Grabinę – Śmicz. Tu przybiera kierunek wschodni i biegnie przez Prężyną – Nowy Browiniec – Dzierżysławice – Kózki – Milice do Radoszowów. W centrum tego obszaru leży niewielkie miasteczko Głogówek, które dało nazwę całemu zespołowi gwarowemu. Wyjątek od bezwyjątkowej realizacji [ą] stanowią gwary okolic Kędzierzyna-Koźla, które już w początkach XX w., w czasie badań K. Nitscha, miały wąskie []. Ponadto w gwarach miejscowości graniczących z sąsiednimi obszarami gwarowymi, mającymi w swoich systemach fonologicznych wąskie [] po spółgłoskach miękkich, notowany jest wpływ tej wymowy i cofanie się szerokiego [ą], np. ćąško // ćško, ḿąso // ḿso [Pluta 1963, 68].
2. Inną specyficzną właściwością głogóweckich nosówek są rezultaty ewolucji rezonansu nosówek. Obserwujemy trzy efekty rozwojowe:
A. Rezonans zastąpiony został przez artykulację wargową i ujawnia się w postaci głoski [] zarówno w śródgłosie bez względu na rodzaj następującej spółgłoski, jak też w wygłosie wyrazów. Należy jednak zaznaczyć, że do całkowitego zaniku rezonansu nosowego dochodzi wyjątkowo. Słyszymy zatem: dąga ‘tęcza’, dů̦p, dąby, gąba, gąsty, ką s, ků̦t, mů̦ka, ṕąta, vů̦s, χců̦, raḿą, rob́ů̦, śęӡą, žiů̦. Tego typu artykulacja spotykana jest w zachodniej i centralnej części obszaru, po linię Stare Kotkowice – Ściborowice, tj. w gwarach tzw. Goloków. Według F.Pluty (op. cit.) wymowa wargowa jest świadectwem zanikania nosowości w tych gwarach.
B. W części wschodniej i południowej obszaru spotykamy wymowę asynchroniczną nosówek w śródgłosie przed spółgłoskami zwartymi i utrzymanie rezonansu przed szczelinowymi oraz w wygłosie wyrazów, np. gamboko, prantko, ůŋka, ḿąso, gů̦śůr, χcą, rob́ą, godaů̦. Gwary z taką dystrybucją nosówek leżą głównie na terenie powiatu kędzierzyńsko-kozielskiego i określane są przez niektórych dialektologów jako odrębny zespół gwar powiatu kozielskiego, tzw. Bajoków, zob. (Olesch 1937).
C. W kilku miejscowościach odnotowano wokaliczną, tj. synchroniczną, wymowę nosówek w każdej pozycji wyrazu, również przed spółgłoskami zwartymi, np. dąga, ?ažąb´ina, ?ů?ka, ?e?śů?ček, rąka, vągly, zů?p, ząby. Wymowę taką notowano nie tylko w miejscowościach (Przechód, Rzymkowice) sąsiadujących z gwarami niemodlińskimi, dla których jest to wymowa typowa, ale również na południu obszaru (Biedrzychowice, Dzierżysławice).
3. Na całym obszarze gwar głogóweckich spotykamy wtórną nosowość wygłosowych połączeń samogłoska + spółgłoska nosowa, np. rozu??ą, z bratą?, za lasą?, do? ?´ećů??, ze syną itp.
4. Cechą wyróżniająca gwary głogóweckie na tle innych gwar śląskich jest silnie uzewnętrzniająca się
tendencja do dyftongicznej wymowy samogłosek, jest ona nawet silniejsza aniżeli w gwarach dolnośląskich.
4.1. Co się tyczy dyftongicznego
kontynuantu pochylonego, to na obszarze gwar głogóweckich spotykamy trzy rodzaje artykulacji.
A. Na południu w powiecie kędzierzyńsko-kozielskim po Kózki –
Naczęsławice – Urbanowice – Łężce – Długomiłowice dominuje wariant [å?], np. då?vno, gå?rnek, lå?ska, ptå?k, trå?va. Wymowę tę
uważa się za charakterystyczną dla gwar kozielskich Bajoków, zob. (Olesch 1937, VIII).
B. Zachodni obszar gwar (gwary Goloków) zamknięty izofoną: Rzymkowice -
Pogórze Grabina – Ligota Bialska – Olbrachcice – Nowy Browiniec – Wierzch –
Mionów – Kierpień – Sysłów – Moszna – Łącznik – Ścigów –
Racławiczki –Dziedzice – Smolarnia – Chrzelice ma artykulację bardzo charakterystyczną, niespotykaną
w innych dzielnicach Śląska, mianowicie ustny element dyftongu przesunięty
jest ku środkowi jamy ustnej – [ö?], a nawet [e?], np. b´ö?y?, kö?cůr, pö?lyńy, tö?čka, če?pka, kose?k.
C. Na pozostałym obszarze gwar głogóweckich notujemy dyftong [o?], np. klo?tka, śńo?dańy, žo?dyn itp.
Dyftongi o barwie [å?] oraz [ö?] lub [e?] są charakterystyczne tylko dla gwar
głogóweckich w omówionych zasięgach. Natomiast wariant [o?] jest tożsamy barwą z kontynuantem pochylonego
[á] notowanym w innych gwarach północnego Śląska.
4.2. Specyficznie zachowuje się kontynuant jasnego [o]. Na całym obszarze subdialektu bywa on
często artykułowany dyftongicznie, jako [o?] lub [e?], np. karto?fly, karte?fly,
v´o?ska, fanze?lůfka. Dyftong [e?] pojawia się w gwarach, w których [o] + [?] przechodzi w [e] + [?],
o czym niżej. Podobne zjawisko odnotował S. Bąk (1956, 43) w gwarach
dolnośląskich, lecz jego częstotliwość jest tam mniejsza.
Na zachodzie i w centralnej części
obszaru (teren gwar Goloków) samogłoska [o] przed [?] zmienia barwę na [e], np. de?ek, do ko?śće?a, ke?o, paχe?ek, ške?a . Wschodnia granica
zjawiska siega po Kujawy – Zielinę – Wawrzyńcowice – Błażejowice – Mochów –
Dzierżysławice. Nie ma również tej wymowy na południowym zachodzie w okolicy Białej Prudnickiej.
Od całego obszaru gwar głogóweckich, i szerzej gwar północnośląskich, odróżnia się południowa część gwar powiatu kozielskiego brakiem
labializacji nagłosowego [o]. Północny zasięg wymowy: ofca, orać, osa,
ov´?es, sięga po linię Kózki – Długomiłowice – Zakrzów –
Ostrożnica – Dziergowice.
4.3. Kontynuant długiego [o] wymawiany w postaci głoski [ů] na całym obszarze z jednym wyjątkiem.
Mianowicie w gwarach Goloków [ů] przed [?] przechodzi w [y], np. ?asky?ka, ky?ko, ko?śćy?ek, sty?.
Izofona zjawiska odpowiada zasięgowi zmiany grupy o? (z jasnym o) > e? (por. wyżej).
4.4. Kolejnym dyftongiem jest [y?] pojawiające sie zarówno w śródgłosie, jak i w
wygłosie, np. čy?tać, χy?tać, py?tać,
sy?n, talyžy?k, bogaty?, ma?y?, stary?, šumny? itp. Obszar tej wymowy obejmuje zachodnie i centralne
gwary obszaru głogóweckiego, nie obejmuje gwar kozielskich Bajoków. W gwarach nie mających dyftongu [y?],
w mianowniku. l.p. r.m. w odmianie przymiotnikowej pojawia się -i zarówno po spółgłoskach miękkich, jak
też twardych, np. bladi, dobri, χ ori, ślepi, z?oti . Owo -i- utrzymuje się
również w końcówkach przypadków zależnych.
5. Brak mazurzenia odróżnia gwary głogóweckie od sąsiednich gwar opolskich i
niemodlińskich.
6. Gwarom głogóweckim, tak jak całemu kompleksowi gwar północnośląskich, właściwa
jest antycypacja palatalności środkowojęzykowych, o czym już wyżej wspominano.
System językowy gwar głogóweckich stanowi niezwykle
ciekawy fenomen ewolucyjny. Ze względu na wewnętrzne zróżnicowanie wyróżnić należy obszar
zachodnio-centralny z gwarami Goloków oraz obszar południowo-wschodni z gwarami Bajoków.
Od północnego zachodu sąsiadują gwary głogóweckie z gwarami niemodlińskimi, granicą narzeczy jest granica mazurzenia. Gwary
niemodlińskie przetrwały w dwóch niewielkich enklawach. Pierwszą z nich, południową, tworzy wąski pas kilka wsi
graniczących z obszarem głogóweckim, są to Piechocice, Stara Jamka, Kuźnica Ligocka, Sowin. Można tu zaliczyć
również Puszynę o ludności mieszanej pod względem pochodzenia etnicznego. Drugą enklawę, północną, tworzą
miejscowości położone po lewej stronie Odry, mianowicie Karczów, Niewodniki, Narok (pow. opolski), Golczowice
(pow. brzeski). Współcześnie zamykają one zwarty, zachodni zasięg
ludności śląskiej w powiecie opolskim. Oprócz wspomnianego mazurzenia, gwary te cechuje:
1. Dyftongiczna kontynuacja dawnego pochylonego [á] w postaci [o?]; w enklawie południowej
widoczny jest wpływ gwar głogóweckich, w Piechocicach notowany wariant przedni dyftongu, tj. [e?]. Wpływ ten
zauważalny jest także w innych zjawiskach systemowych.
2. Monoftongiczna kontynuacja innych samogłosek ustnych.
2.1. Standardowo, jak na całym północnym Śląsku, jasne [o] bywa labializowane w nagłosie.
W śródgłosie pojawia się niekiedy wariant dyftongiczny [o?] w wyrazach zapożyczonych, np. do?χtůr, ?yrχ . Kontynuant pochylonego [ó]
artykułowany jest jak [ů], np. brůzda, bžůska, drůga, gumka, pa?ůr itp.
2.2. W niektórych zapożyczenia samogłoska [e] może być wymawiana w postaci dyftongu [e?],
a nawet [y?], np. cy?χa, ?ilome?ter, mane?vry. Nie jest to jednak cecha typowa dla tych gwar, ponieważ zjawisko notowane
jest także w innych gwarach śląskich. Podobnie typowe dla północnego Śląska jest przejście grupy [e?] w [o?],
np. d´?o?bo?, kro?ido?ko, vo?na, žymo?ka.
3. Specyfiką gwar niemodlińskich
jest artykulacja i dystrybucja samogłosek nosowych. Ze względu na barwę ustną nosówek dominuje wymowa typowa dla
większości gwar północnośląskich, tj. nosówka przednia w śródgłosie po spółgłoskach
twardych i w wygłosie przybiera postać [ą], zaś po miękkich [?]. Wyjątek stanowią gwary Sowina i Kuźnicy Ligockiej
nawiązujące do stanu głogóweckiego, tj. mające w każdej pozycji wyrazu szerokie [ą]. Nosówka tylna we
wszystkich gwarach niemodlińskich przybiera barwę [ů?]. Właściwością, która wyróżnia gwary niemodlińskie
spośród wszystkich innych gwar śląskich, jest zachowany rezonans nosowy we wszystkich pozycjach wyrazów,
nawet przed spółgłoskami [l] i [?], gdzie z reguły nosowość zanika, np. bů?k, ků?t, ńepožů?dek, ć?ško, ?´?kovać, χ ątńe, gąba, tą kosą, kl?ĺi, kl??a, tnů??a. W wymowie ujawniającej tendencję do
rozsunięć, bo taką też tu spotykamy, rezonans nigdy nie zanika, np. gąmba, ząmby, dů?mp, ků?m?el. Na
całym obszarze obecna jest silna tendencja do nazalizacji wygłosowych połączeń samogłoska + spółgłoska nosowa,
np. z bratą, z p?acą ‘z płaczem’, cytů?, mů? ‘mam’, nů? ‘nam’, vů? ‘wam’. Szerzej na ten temat zob. (Dobrzyński1963).
Północnymi sąsiadami gwar
niemodlińskich i gwar powiatu strzeleckiego (granicę stanowi izofona mazurzenia) są gwary powiatu opolskiego, zwane też gwarami Krysioków. Zajmują one dość znaczny obszar. Na zachodzie, po
lewej stronie Odry, sięgają po miejscowości Prószków, Wawelno pod Opolem, na wschodzie po Kielczę (gm.
Zawadzkie, w pobliżu wschodniej granicy woj. opolskiego).
Trudniej wyznaczyć jest północny zasięg tych gwar, ponieważ zjawiska mogące
stanowić cechy dyferencjalne nie tylko się różnie geograficznie układają, ale polegają też na zmianach
ilościowych, , np. charakterystyczny dla gwar dolnośląskich dyftongiczny kontynuant jasnego [o] o dość płynnej
artykulacji,tj. o? - o? -?e, pojawia się już w niektórych gwarach opolskich, choć nie jest dla tego narzecza
typowy.
Za cechy dyferencjalne, odróżniające
gwary dolnośląskie od gwar opolskich przyjmuję:
- Stopniowe nasilanie się odstępstw w zakresie nosowości od stanu nosówek typu
opolsko-strzeleckiego, ( tj. nosówka
przednia w śródgłosie po spółgłoskach twardych i w wygłosie przybiera postać szerokiego [ą], zaś po
miękkich [?]; nosówka tylna artykułowana jest jako [ů?]; rezonans nosowy utrzymany jest przed
spółgłoskami szczelinowymi i w wygłosie). Granica konsekwentnego utrzymania tego typu nosowości sięga
schematycznie po linię Gola (pow. namysłowski) – Łowkowice (pow. Kluczborski). Od opisanego stanu
nosówek na północ od tej izofony stopniowo następują odstępstwa, aż do przyjęcia wielkopolskiej
dystrybucji [?] w śródgłosie, co następuje w gwarach sycowskich.
- Zasięg dyftongicznych
kontynuantów jasnego [o] w postaci [o?],[o?] lub [?e] oraz pochylonego [ó] w postaci [ó?] lub
[?y]. Schematyczna południowy zasięg wymowa dyftongicznej określa linia: Stobrawa i Stare Kolnie (obecnie pow.
opolski) – Fałkowice (pow. namysłowski) – Kluczbork – Łowkowice (centralna część pow.
kluczborskiego).
Obie izofony na pewnych odcinkach niemal
się pokrywają, na innych przebiegają blisko siebie.
Gwary opolskie (Krysioków)
obejmują zatem: dzisiejszy obszar powiatu opolskiego, z wyjątkiem kilku miejscowości gwarowo dolnośląskich leżących na
północnym zachodzie powiatu, powyżej Starych Siołkowic i Popielowa; część powiatu Kluczborskiego po Łowkowice;
część powiatu oleskiego w granicach wymowy dyftongicznej kontynuantu pochylonego [á]. Cechami
wyróżniającymi te gwary są:
1. Mazurzenie, z wyjątkiem podopolskiej wsi
Polska Nowa Wieś, której mieszkańcy nigdy nie mazurzyli, zob. (Nitsch 1939, 76). Utrzymuje się ono w miarę
konsekwentnie, również w języku najmłodszego pokolenia, co świadczy o stabilności gwary w tej dzielnicy
Śląska.
2. Dyftongiczna wymowa dawnego [á]
pochylonego w postaci dwugłoski [o?], w niektórych okolicach słyszy się artykulację podwyższoną w kierunku [ů],
a więc b´i?o?k, ptů?k, majślů?k. Wymowę taką słyszy się w
różnych okolicach, mi. in. Dobrzenia Wielkiego i Turawy, ponadto charakterystyczna jest dla gwar
dolnośląskich.
3. Monoftongiczne kontynuanty jasnego [o] i
pochylonego [ó]. W przypadku obu głosek zdarzają się wyjątki, tzn. mogą pojawić się warianty dyftongiczne,
zwłaszcza w pobliżu granicy z gwarami dolnośląskimi.
4. Samogłoski nosowe występują w układzie wyżej
omówionym. Zdarza się artykulacja z zachowaniem rezonansu nosówek przed spółgłoskami zwartymi, jak
w gwarach niemodlińskich, np. rąka, dů?p, dąmby, tąmpy
(Zaręba 1988,58). W wygłosie, zwłaszcza w pokoleniu młodszym, pojawia się obocznie do nosowego -ą denazalizowane -a, a zatem spotykamy wymowę: rob´?ą i rob´?a, χ i χo?a . Żywa jest wtórna nazalizacja wygłosowych połączeń samogłoska ustna +
spółgłoska nosowa, np. z bratą i brat?, pot?, mů?, v´?ą, ź ?´o?χů? itp.
5. Na całym obszarze spotykamy zjawisko
antycypacji palatalności, tj. pojawiania się [?] przed środkowojęzykowymi [ś], [ź], np. ma?ść, ma?ślo?k, vo?źić, v
ko?śćele.
Na północ od gwar opolskich
występują się gwary dolnośląskie. Zajmują one obszar na północ od
linii Stobrawa – Łowkowice (zob. wyżej) i zwężającym się pasem sięgają po Dziadową Kłodę pod Sycowem (pow.
oleśnicki). Spotykamy zatem gwary dolnośląskie na niewielkim skrawku powiatu opolskiego, w powiecie namysłowskim,
częściowo kluczborskim i oleśnickim. Ich obecny zasięg geograficzny i stan językowy wymaga szczegółowej
weryfikacji, zwłaszcza gwar okolic Sycowa, ponieważ już w poł. XX w., w okresie badań S. Bąka, liczba Ślązaków
zamieszkujących ten obszar nie była zbyt duża . Według moich danych w wielu miejscowościach pozostały pojedyncze
rodziny śląskie lub nie ma już ich w ogóle. Sytuację wyjaśnią planowane badania.
W gwarach dolnośląskich spotykamy
zjawiska w zasadzie znane nam już z gwar opolskich, z tym, że niektóre z nich ulegają osłabieniu, inne
intensyfikacji. Gwary te charakteryzują:
1. Mazurzenie.
2. Nosówki mające artykulację i
dystrybucję jak w gwarach opolskich. Im dalej na północ tym częściej notowane są ustępstwa od
śródgłosowego [ą] na rzecz wąskiego [?]. Wąska nosówka w śródgłosie właściwa jest już dla gwar
sycowskich. Na całym północnym Śląsku utrzymuje się wtórna nosowość wygłosowych połączeń samogłoska ustna
+ spółgłoska nosowa.
3. Dyftongiczny kontynuant pochylonego
[á] ma często postać [ů?], obok [o?]. Labialny element dyftongu może zanikać i wtedy słychać wymowę ptůk, trůva.
4. Dyftongiczny kontynuant pochylonego
[ó], który może przybierać postać artykulacyjną zbliżoną do [ó?] lub [?y], np. dró?ga, gvó?ś, vó?s, g?yra, to?p?yr. Po zaniku
elementy labialnego słyszymy: ?ysk?e ‘łóżko’, dy?, gvyś, sty?. Taki dyftong spotykamy na całym terenie gwar dolnośląskich, od
Kurzni i Starych Kolni po Syców.
5. Jasne [o] pojawić się może w postaci
dyftongu [o?], co spotykane jest też w gwarach głogóweckich czy opolskich, np. χ
o?ze
, fo?rtuχ
, v´?o?ska, zo?le
; ale przede wszystkim w postaci dyftongu przybierającego
barwę [o?],[o?] lub [?e], a nawet [?y], np. ?ževo?, go?va, ko?za, no?ga, byd?e,
byd?y śerc?e.
W niektórych opracowaniach mówi się o odrębnym zespole gwar
kluczborskich, a podstawą do ich wyodrębnienia jest końcówka -ta
będąca wykładnikiem 2. os. l. m. czasu teraźniejszego: robita, ležyta,
nośita, por. (Zaręba 1961, 10), (Bąk 1971, 13). Morfem ten jest o tyle charakterystyczny, że pochodzi z pierwotnej
liczby dualnej i jako jedyna tego typu końcówka czasownikowa na Śląska notowana jest w północno-wschodnim
skrawku Śląska. Dodać należy, że jest to wpływ sąsiednich gwar małopolskich. W klasyfikacji gwar odwołującej się do
kryteriów fonetyczno-fonologicznych zjawisko to nie powinno być interpretowane jako cecha dyferencyjna ze
względów metodologicznych. Po drugie izomorfa końcówki –ta, według danych S. Bąka (1974,146) obejmuje gwary na północ od miejscowości: Strzelce, Włochy,
Zawiść (wschodnia część pow. namysłowskiego, Lasowice Wielkie (pow. kluczborski), Broniec, Radawie i Zębowice w pow.
oleskim, a zatem charakteryzuje nie tylko gwary okolic Kluczborka, ale dość znaczny obszar gwar północnośląskich
we wschodniej części powiatu namysłowskiego i w powiecie kluczborskim oraz gwary pogranicza śląsko-małopolskiego w
powiecie oleskim.
Opisy i klasyfikacje zróżnicowania
gwar śląskich obejmowały również gwary znajdujące się poza zwartym obszarem gwar śląskim. Były to:
- dialekt Chwalimia (wieś w pobliżu Babimostu, w powiecie zielonogórskim, dialekt śląski
wymarł tam w początkach XX w.);
- gwara wsi Brenno w pow. leszczyńskim z widocznymi cechami śląskimi;
- zespół gwarowy Chazaków pod Rawiczem, w części tych gwar ujawnia się superstrat
(wtórny nalot językowy) śląski, co jest wynikiem osadnictwa śląskiego na tym terenie w XV-XVI w.
Gwar tych nie należy włącza
ć do zespołu współczesnych gwar śląskich. Gwary
Chwalimia i Brenna odzwierciedlają stan historyczny, Natomiast gwary
Chazaków mają podstawę wielkopolską i do takich są zaliczane.
Według opisanych wyżej zasad schemat klasyfikacji
współczesnych gwar śląskich przedstawia się następująco:
-
Gwary południowośląskie
A.
Gwary czadeckie
B.
Gwary cieszyńskie
1.
Gwary wschodniocieszyńskie
2.
Gwary zachodniocieszyńskie
- gwary jabłonkowskie
- gwary laskie
- gwary pogranicza śląsko-czeskiego
II. Gwary pogranicza śląsko-małopolskiego
; - południowo-środkowe (od Grzawy po Lubliniec)
; - północne (gwary w pow. oleskim)
III. Gwary
północnośląskie
A.
Monoftongiczne gwary gliwickie
B.
Dyftongiczne dialekty środkowo-północnośląskie
1.
Gwary środkowośląskie (niemazurzące)
a. gwary strzeleckie
b. gwary
głogóweckie
- gwary Goloków
- gwary kozielskie
2. Gwary północnośląskie, (mazurzące)
a. gwary niemodlińskie
b. gwary opolskie
c. gwary dolnośląskie
Wykaz cytowanej literatury
Bąk Stanisław, 1956, Gwary ludowe na Dolnym Śląsku.
Cz. 1. Głosownia, Poznań.
Bąk Stanisław, 1963, Zróżnicowanie narzecza śląskiego (Próba podziału i charakterystyki
dialektów śląskich), „Prace i Materiały Etnograficzne” 23, Wrocław 1963, s. 401-523.
Bąk Stanisław, 1971, O nowy podział dialektów
śląskich, „Studia Occidentalis” t. 28/29, s. 3-14.
Bąk Stanisław, 1974, Mowa polska na Śląsku,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.
Dobrzyński Walenty, 1963 – 1967, Gwary powiatu
niemodlińskiego. Cz. 1. Fonetyka, Wrocław-Warszawa-Kraków 1963. Cz. 2. Morfologia, teksty gwarowe, Wrocław
1967.
Nitsch Kazimierz, 1939, Dialekty polskie Śląska,
Wyd. 2, Kraków.
Nitsch Kazimierz, 1960, Wybór polskich
tekstów gwarowych, Wyd. 2, Warszawa.
Olesch Reinhold, 1937, Beiträge zur oberschlesischen Dialektforschung. Die Mundart der Kobylorze,
Leipzig.
Pluta Feliks, 1963 – 1964, Dialekt
głogówecki, Cz. 1, Fonetyka, Wrocław 1963. Cz. 2. Słowotwórstwo, fleksja, teksty gwarowe, Wrocław 1964.
Przywara Michał , 1987, Narzecza śląskie, oprac.
Feliks Pluta, Bogusław Wyderka, Opole.
Przywara Michał, Narzecza śląskie, vol. 3. Słownik,
vol. 4. Materiały do słownika, rkp. Biblioteki Śląskiej w Katowicach nr R 15/II.
Zaręba Alfred (red.), 1961, Śląskie teksty gwarowe,
Kraków.
Zaręba Alfred, 1969-1996, Atlas językowy Śląska,
t.1-8, Warszawa-Kraków.
Zaręba Alfred, 1988, Przegląd dialektów
śląskich (z mapą), (w:) Szkice z dialektologii śląskiej, Katowice, s. 19-34.
Wersja podstawowa
